Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła zakup przez KGHM ”Polska Miedź SA” kanadyjskiej spółki Quadra kopalni miedzi Sierra Gorda w Chile. Według NIK przeznaczenie na zakup i dofinansowanie spółki 13 miliardów zł i kolejne wydatki na dalsze dofinansowywanie do 2020 r. wskazuje na to, że realizacja tej inwestycji nie leżała w interesie KGHM. Analizy i wyceny przeprowadzone przez Kombinat opierały się na założeniach opracowanych przez firmy działające na zlecenie Quadry, a więc spółki, która miała być kupiona przez KGHM. Analizy te, w ocenie NIK okazały się zbyt optymistyczne. NIK zaznacza, że długofalowa efektywność projektu Sierra Gorda będzie zależała od poziomu światowych cen miedzi i molibdenu w długim okresie, należy mieć jednak na uwadze, że zarówno miedź jak i molibden charakteryzują się znaczną zmiennością cen.
Sierra Gorda (SG) jest największą inwestycją zagraniczną KGHM. Złoże miedzi i molibdenu na pustyni Atacama w Chile odkryto w 2006 r., a w 2012 r. rozpoczęto budowę kopalni. W marcu 2012 r. KGHM przejął za 9,2 mld zł kanadyjską spółkę giełdową Quadra FNX Mining Ltd. W czerwcu 2014 r. uruchomiono kopalnię, ale produkcja komercyjna rozpoczęła się dopiero w II półroczu 2015 r., tj. z rocznym opóźnieniem i po przekroczeniu nakładów inwestycyjnych o połowę.
Kopalnia Sierra Gorda zlokalizowana jest na północy Chile około 60 km na południowy zachód od miasta Calama i 4 km od miejscowości Sierra Gorda. Kopalnia położona jest na poziomie 1 700 m n.p.m., na terenie uważanym za jedno z najbardziej suchych miejsc na ziemi. W rejonie Antofagasta działa wiele innych kopalni odkrywkowych miedzi, w tym kopalnie Escondida i Chuguicamata należące do największych na świecie.
Sierra Gorda należy do złóż o najniższej zawartości miedzi (0,39%) w rejonie Antofagasta. Kopalnia operuje na złożu miedziowo-molibdenowym, obejmującym zarówno siarczkowe rudy miedzi, jak i znajdujące się ponad nimi tlenkowe rudy miedzi. Rudy tlenkowe są składowane na hałdzie do późniejszego przerobu, a z rudy siarczkowej po wzbogaceniu produkowany jest koncentrat miedzi i molibdenu.
Kontrolą objęto działania zmierzające do przejęcia w 2011 r. złoża Sierra Gorda oraz realizowane następnie w ramach budowy kopalni, zakładu przetwórczego i eksploatacji złoża, a także dotyczące zamierzeń odnośnie przyszłej eksploatacji złoża. Kontrolę przeprowadzono w KGHM Polska Miedź SA w Lubinie oraz w nadzorującym Spółkę Ministerstwie Energii. W trakcie kontroli uzyskano wyjaśnienia wszystkich ministrów, którzy w latach 2010-2018 kierowali ministerstwami sprawującymi nadzór właścicielski nad KGHM, a także wiceministra, który w Ministerstwie Skarbu Państwa był bezpośrednio odpowiedzialny za nadzór nad tą Spółką w czasie, kiedy inwestycja była przygotowywana i realizowana transakcja przejęcia kanadyjskiej spółki Qudra FNX. Wyjaśnienia uzyskano także od przedstawicieli organów Spółki pełniących kluczowe funkcje w latach 2010-2018 w Radzie Nadzorczej i Zarządzie.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Zaangażowanie KGHM w projekt Sierra Gorda wynikało z przyjętej w 2008 r. strategii rozszerzania dostępu do nowych złóż Spółki. Po nieudanej próbie przejęcia w 2011 r. częściowego udziału w projekcie Sierra Gorda organy KGHM zdecydowały się na zakup 100% kanadyjskiej spółki giełdowej Quadra FNX, która była w tym czasie właścicielem 55% udziałów kopalni Sierra Gorda. Pozostałe 45% udziałów było własnością japońskiego koncernu Sumitomo, który utworzył z Qadrą FNX spółkę typu joint-venture. Po przejęciu przez KGHM spółki Quadra FNX zmieniono jej nazwę na KGHM International Ltd. oraz wycofano jej akcje z obrotu giełdowego. Ministrowie Skarbu Państwa, pełniący nadzór właścicielski nad KGHM SA w latach 2010-2015 akceptowali, poprzez reprezentantów Skarbu Państwa w Radzie Nadzorczej Spółki, kolejne strategie KGHM zakładające dywersyfikację źródeł surowcowych, polegającą na przejmowaniu aktywów zagranicznych oraz ich rozwijaniu. Uznawano, że dywersyfikacja złóż KGHM jest zgodna z interesami Państwa i zwiększa bezpieczeństwo surowcowe. W kolejnych dokumentach definiujących strategie KGHM nie tylko, że nie zdefiniowano minimalnych, oczekiwanych parametrów tej opłacalności ale nawet nie wskazano, że projekty zasobowe rozpatrywane do przejęcia mają gwarantować opłacalność.
Aktywa będące w posiadaniu Quadra FNX – poza kopalnią Sierra Gorda – w momencie jej przejmowania przez KGHM nie spełniały ustalonych przez Spółkę kryteriów wymaganych dla projektów zasobowych, a kwota wydana na zakup akcji Quadry FNX prawie dwukrotnie przekroczyła kwotę przewidywaną w strategii na przejęcie projektów zasobowych. Surowce pozyskiwane w czasie eksploatacji kopalni nie są wykorzystywane przez KGHM do własnego przerobu. NIK wskazuje, że rozszerzanie bazy zasobowej KGHM i przejmowanie zagranicznych projektów surowcowych, miałoby uzasadnienie jedynie przy ich wysokiej efektywności ekonomicznej.
Decyzja o rozpoczęciu inwestycji została podjęta zgodnie z obowiązującymi w Spółce procedurami, uzyskano wymagane zgody korporacyjne. Analizy przeprowadzone przez KGHM przed decyzją o przejęciu Quadry FNX opierały się na założeniach opracowanych przez firmy działające na zlecenie Quadry FNX, które okazały się zbyt optymistyczne. Projekt eksploatacji złoża Sierra Gorda został opracowany przez wyspecjalizowane firmy działające na zlecenie Quadra FNX na podstawie m.in. badań geologicznych prowadzonych przez siedem różnych podmiotów, w tym przez Quadrę FNX od 2004 r. Analizy prowadzone na etapie uruchamiania kopalni, a także ekspertyzy przeprowadzone w późniejszych okresach potwierdziły zgodność ich z prawem kanadyjskim (Instrumentem Narodowym 43-101) oraz prawidłowość określenia zawartości metali w złożu.
NIK dostrzega, że decyzja o zakupie akcji Quadra FNX została podjęta, kiedy KGHM dysponował znacznymi zasobami wolnych środków finansowych. Rentowność KGHM za rok obrotowy 2011 wyniosła 50% i wynikała z wysokich notowań metali oraz sprzedaży akcji Polkomtel SA. Kwota aktywów obrotowych KGHM przekraczała wówczas 18 mld zł, w tym środków pieniężnych i ich ekwiwalentów – kwotę 13 mld zł. NIK zwraca uwagę, iż sfinansowanie transakcji nastąpiło ze środków własnych KGHM, mimo jednoznacznych zaleceń Ministra Skarbu Państwa, reprezentującego głównego akcjonariusza, że należy ją w 70 % sfinansować z kredytu, tak aby nie była ograniczana możliwości wypłaty dywidendy.
Analizy zlecone przez KGHM jeszcze przed zakupem kopalni dotyczyły głównie kwestii prawnych, podatkowych i finansowych, dotykając jedynie w marginalnym zakresie kwestii związanych z eksploatacją złoża z zakładaną wydajnością – na analizy techniczne przeznaczono zaledwie 600 tys. zł z ogólnej kwoty 95 mln zł wydanej na wszystkie analizy. KGHM zlecił analizy prawne, finansowe i podatkowe aktywów Quadra FNX, ale nie dokonał weryfikacji założeń przyjętych przez Quadrę FNX na etapie opracowania Studium Wykonalności dla projektu Sierra Gorda. Spółka zależna od KGHM dokonała weryfikacji założeń eksploatacyjnych złoża Sierra Gorda, ale w oparciu o wcześniejszy dokument z 2009 r. – Studium Możliwości. Weryfikacja wykazała konieczność wykonania dodatkowego rozpoznania m.in. w odniesieniu do właściwości rudy, metalurgii molibdenu, właściwości wody morskiej używanej wcześniej do chłodzenia elektrowni i jej przydatności do procesu flotacji, poziomu wykorzystania instalacji produkcyjnej. Ekspertyzy przeprowadzone z inicjatywy Ministra Skarbu Państwa i Rady nadzorczej KGHM na etapie finalizowania transakcji zakupu akcji nie dały podstaw do podważenia jej zasadności ani opłacalności. NIK nie kwestionowała rzetelności nadzoru właścicielskiego na etapie analiz i przygotowywania decyzji o podjęciu inwestycji.
Wyceny wartości aktywów kopalni Sierra Gorda bazowały na danych i założeniach przygotowanych przez Quadrę FNX, które okazały się nadmiernie optymistyczne. KGHM nie sporządził wyceny wartości kopalni Sierra Gorda przy uwzględnieniu ewentualnego wydłużenia okresu budowy kopalni oraz przekroczenia nakładów inwestycyjnych. Powszechnie wiadomo, że projekty kopalniane w tej skali zazwyczaj przekraczają zaplanowane budżety i harmonogramy. KGHM przyjął do wyceny kopalni Sierra Gorda ceny metali istotnie wyższe niż ceny przyjęte przez Quadrę FNX, co spowodowało przeszacowanie bieżącej wartości netto (NPV) projektu Sierra Gorda. Członkowie zespołu powołanego w KGHM do oceny i rekomendacji projektów z powiększaniem zasobów surowcowych nie mieli wykształcenia ani doświadczenia technicznego oraz produkcyjnego, a ich staż pracy, w tym w KGHM, był niewielki.
Budowa kopalni i jej uruchomienie przebiegało w sposób odbiegający od założeń przyjmowanych przed zakupem akcji Quadra FNX oraz oszacowaniu wartości kopalni Sierra Gorda. Uruchomienie przerobu rudy w kopalni Sierra Gorda nastąpiło z rocznym opóźnieniem, a nakłady inwestycyjne były o 50% wyższe od zaplanowanych. NIK podkreśla, że opóźnienie w stosunku do pierwotnego harmonogramu i wzrost nakładów inwestycyjnych było łatwe do przewidzenia, bowiem w Studium Wykonalności z 2011 r. wskazywano, że harmonogram prac jest bardzo agresywny oraz, że szacunek nakładów inwestycyjnych nie uwzględniał wzrostu cen i został opracowany częściowo w oparciu o założenia z 2009 r. na podstawie projektu dotyczącego innej kopalni odkrywkowej (w Peru). Agresywne założenia realizacji harmonogramu projektu, co należy uznać za istotny czynnik ryzyka, podkreślane były także przez ekspertów oceniających prawidłowość opracowania Studium Wykonalności.
Sierra Gorda SCM nie uzyskała do końca I półrocza 2018 r. planowanej zdolności przerobowej oraz zakładanego poziomu odzysku metali z rudy, co przełożyło się na nieuzyskanie planowanych przychodów ze sprzedaży. Zamiast planowanych zysków, które miały być wypracowane od 2015 r. i miały służyć finansowaniu rozbudowy mocy produkcyjnych – wystąpiły straty we wszystkich dotychczasowych latach działalności. Straty spółki Sierra Gorda SCM w latach 2015-2017 – wykazane w skonsolidowanych sprawozdaniach grupy kapitałowej KGHM – przekroczyły 19,9 mld zł (odpowiednio: 8 100 mln zł, 10 936 mln zł, 955 mln zł), w 2018 r. wyniosły kolejne 1 395 mln zł – co powodowało konieczność dofinansowania jej działalności przez właścicieli. W okresie objętym kontrolą tj. od 2010 do 2018 (I półrocze) KGHM przeznaczył na podwyższenie kapitału SG kwotę 2,3 mld zł. W celu zapewnienia finansowania działalności SG KGHM udzielił pożyczek na kwotę 2,0 mld USD, których Spółka jeszcze nie spłaca. W strategii KGHM z 2018 r. przewiduje się dalsze dofinansowanie kopalni Sierra Gorda w latach 2019 i 2020. Dotychczasowe zaangażowanie finansowe KGHM związane z objęciem 55% akcji kopalni Sierra Gorda oraz koniecznością jej dofinansowania, NIK oszacowała na kwotę ok. 13,8 mld zł. KGHM wskazał tymczasem, że zaangażowanie finansowe Grupy Kapitałowej KGHM związane z nabyciem i realizacją projektu Sierra Gorda wyniosło łącznie 12,6 mld zł.
W żadnym roku obrotowym w okresie od rozpoczęcia produkcji komercyjnej w lipcu 2015 r. kopalnia SG nie osiągnęła zakładanych w Studium Wykonalności oraz w budżetach rocznych wielkości przerobu rudy, produkcji koncentratów miedzi i molibdenu, uzysków miedzi i molibdenu, zawartości miedzi i molibdenu w koncentracie oraz produkcji metali płatnych. Przy czym zakładane w budżetach parametry produkcyjne, były zazwyczaj niższe od przyjętych w Studium Wykonalności. Np. w planach z końca 2018 r. zakłada się docelowy przerób na poziomie 140 tys. t. dziennie, a pierwotnie zakładano od 2018 r. przerób w II Fazie na poziomie 190 tys. t dziennie.
W procesie flotacji przerobiono do końca I półrocza 2018 r. zaledwie 63% rudy, w porównaniu do wielkości zakładanej w Studium Wykonalności, a nieuzyskanie założonego poziomu przerobu i mniejsze od zakładanych poziomy odzysku metali z rudy (miedzi o ok. 35%, a molibdenu o ok. 49%) spowodowały, że wyprodukowano znacznie mniejsze od zakładanych ilości metali płatnych (miedzi 51%, molibdenu 32%). Tym samym nie osiągnięto również planowanych przychodów ze sprzedaży, które miały wynieść łącznie do końca I półrocza 2018 r. ok. 6,5 mld USD, a zostały zrealizowane na poziomie 2,4 mld USD. W wyniku nieuzyskania przez zakład przeróbczy zakładanej zdolności do odzyskiwania metali z rudy – przy obecnym stanie techniki i bieżących planach KGHM/SG – bezpowrotnie utracono miedź i molibden o wartości ok. 852 mln USD.
Nieosiągnięcie planowanych parametrów produkcyjnych i ekonomicznych przez Sierra Gorda w zakładanych terminach wynikało m.in. z błędów projektowych, właściwości rudy ze strefy przejściowej złoża utrudniających proces flotacji, ale także z niedostatecznego nadzoru nad eksploatacją maszyn, urządzeń i instalacji produkcyjnych.
Koszty funkcjonowania kopalni Sierra Gorda są powiększone na skutek przeskalowania instalacji dostarczających wodę i energię elektryczną oraz konieczność ponoszenia dodatkowych, nieprzewidzianych wcześniej nakładów na ustabilizowanie funkcjonowania zbiornika odpadów poflotacyjnych.
Instalacja przesyłowa zasilająca kopalnię w wodę morską używaną w procesie produkcji (o długości ok. 140 km) oraz linia przesyłowa energii elektrycznej zostały zaprojektowane i wykonane z przepustowością obliczoną na potrzeby przerobu rudy na poziomie 190 tys. ton dziennie. Na potrzeby Sierra Gorda został także wybudowany blok energetyczny, a dostawy energii do kopalni w ilości obliczonej dla przerobu 190 tys. ton rudy dziennie realizowane są w systemie take or pay (bierz lub płać). Oznacza to, że przy mniejszym zużyciu energii kopalnia i tak płaci ustaloną wcześniej, stałą stawkę. Dodatkowe koszty spowodowało też przesączanie się wody poza obręb zbiornika odpadów poflotacyjnych. Stwarzało to ryzyko zatrzymania działania kopalni przez chilijskiego regulatora środowiskowego.
Do końca 2015 r. Minister Skarbu Państwa nie mobilizował KGHM, za pośrednictwem możliwych instrumentów nadzoru właścicielskiego, do zwiększenia efektywności realizacji projektu Sierra Gorda. Członkowie Rady Nadzorczej i Zarządu KGHM uzyskiwali w latach 2010-2015 skwitowanie Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy. Dopiero w 2016 r. Rada Nadzorcza KGHM podjęła uchwałę w sprawie przeprowadzenia audytu działalności Spółki, w tym jej aktywów zagranicznych, ale nie podsumowała wyników audytu ani nie sformułowała wniosków, które z niego wynikały. Członkowie RN zobowiązani do sporządzenia protokołu z przeprowadzonego audytu wraz z wnioskami nie potrafili wskazać przyczyn ich braku. W 2016 r. wystąpiło ryzyko postawienia w stan natychmiastowej wymagalności zobowiązań spółki zarządzającej kopalnią z tytułu umów finansowania i dostaw energii, których skala przekraczała możliwości SG. KGHM udzielił spółce Sierra Gorda wsparcia w trakcie renegocjowania kluczowych umów i określenia ich warunków w sposób mitygujący powyższe ryzyko dalszego funkcjonowania. Wsparcie KGHM dla kopalni Sierra Gorda polegało także na zatrudnieniu ekspertów, którzy przyczynili się do ustabilizowania funkcjonowania zbiornika odpadów poflotacyjnych i zażegnania ryzyka naruszania chilijskich przepisów z zakresu ochrony środowiska. NIK zauważa jednak, że interwencja KGHM nastąpiła dopiero w sytuacji awaryjnej, a wcześniej KGHM nie dokonał weryfikacji projektu zbiornika i systemu zrzutu odpadów oraz niedostatecznie nadzorował eksploatację składowiska. NIK zwraca także uwagę, że KGHM ma doświadczenie w eksploatacji tego typu instalacji przemysłowych – zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most, który jest największym obiektem tego rodzaju w Europie.
NIK zaznacza, że długofalowa efektywność projektu Sierra Gorda będzie zależała od poziomu światowych cen miedzi i molibdenu w długim okresie, należy mieć jednak na uwadze, że zarówno miedź jak i molibden charakteryzują się znaczną zmiennością cen.
Mimo dotychczasowych strat projekt Sierra Gorda dysponuje potencjałem wzrostu; kopalnia analizuje możliwość produkcji miedzi katodowej z rudy tlenkowej odkładanej dotychczas na hałdę. Uruchomienie procesu ługowania i ekstrakcji oraz elektrowydzielania może być źródłem dodatkowych przychodów. Korzyści może także przynieść eksploatacja złóż Pampa Lina i Salvadora zlokalizowanych w pobliżu obecnie eksploatowanego złoża Catabela, o ile ich zasoby i zawartość metalu pozwolą na opłacalną eksploatację.
Obok ustaleń dotyczących inwestycji, kontrola stwierdziła, że na skutek rekomendacji Ministra Skarbu Państwa – Zwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy KGHM 15 czerwca 2011 r. nie powołało do RN KGHM trzech członków prawidłowo wybranych spośród pracowników KGHM. Stanowiło to naruszenie ustawy o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników.
Jednocześnie NIK dostrzega efekty działań organów KGHM podjętych od 2016 r. z inspiracji nadzorującego wówczas Spółkę Ministra Skarbu Państwa, dotyczących zmniejszania ryzyk zagrażających dalszemu funkcjonowaniu kopalni oraz zmierzających do ograniczenia – a w perspektywie do 2021 r. – do zaprzestania dofinansowywania przez właścicieli działalności Sierra Gorda. Niewątpliwie przejęcie spółki Quadra, a wraz z nią kilku amerykańskich kopalń, ulokowało KGHM w gronie firm o zasięgu globalnym. Ma to wpływ na wizerunek Polski i Kombinatu.
W czasie kontroli członkowie organu zarządzającego i nadzorującego KGHM przedstawiali wątpliwości, a następnie kwestionowali uprawnienia NIK do jej przeprowadzenia. Przez prawie 4 miesiące 2018 r. zaprzestano przekazywania kontrolerom jakichkolwiek materiałów i wyjaśnień na polecenie p.o. prezesa Zarządu KGHM. Powrót do przekazywania materiałów nastąpił po zmianie Zarządu.
KGHM odpowiada na krytykę NIK
Obecny Zarząd spółki KGHM Polska Miedź S.A. zapoznał się z raportem opublikowanym przez Najwyższą Izbę Kontroli i w pełni przyjmuje do wiadomości zawarte w dokumencie informacje i wnioski. Władze spółki pragną podkreślić, że od początku swojej kadencji współpracowały z NIK, przekazując tej instytucji wszystkie wymagane prawem dokumenty i informacje.
Zauważony przez kontrolerów NIK w raporcie, budzący kontrowersje styl transakcji zakupu kopalni Sierra Gorda w 2011 roku przez Zarząd KGHM Polska Miedź kierowany przez ówczesnego prezesa Herberta Wirtha oraz sposób zarządzania tą inwestycją w okresie późniejszym skłonił obecny Zarząd Spółki do wprowadzenia szeregu działań naprawczych. W efekcie zapoczątkowanego w połowie 2018 roku procesu udało nam się zmierzyć z historycznym wyzwaniem dotyczącym aktywów zagranicznych spółki i istotnie poprawić obecny wynik operacyjny chilijskiej inwestycji. Proces ten będzie kontynuowany w ramach naszej polityki transparentności i efektywności, która jest dziś priorytetem działań Zarządu KGHM Polska Miedź S.A.
Najwyższa Izba Kontroli/KGHM
KGHM: Sierra Gorda przyniesie mniejsze straty niż przewidywano
