Polska wybrała ścieżkę transformacji energetycznej, jednak według ekspertów proces ten przebiega zbyt powoli, a liczne bariery prawne mogą wydłużyć ten proces. Ekspercka Rada ds. Bezpieczeństwa Energetycznego i Klimatu sporządziła wskazówki dla przyszłęgo rządu, które mają ułatwić przejście na zeroemisyjne źródła energii.
Biorąc pod uwagę dynamicznie zmieniające się warunki zewnętrzne oraz wybory parlamentarne, zdefiniowanie na nowo i uporządkowanie podstawowych zasad zarządzania obszarem polityki energetyczno-klimatycznej w Polsce powinno być priorytetem przyszłego rządu.
Istotne jest uzyskanie konsensusu ponadpartyjnego dla następujących podstawowych założeń polskiej polityki energetycznej:
- Niezbędne jest przyjęcie perspektywy, iż transformacja energetyczno-klimatyczna powinna służyć wzmacnianiu konkurencyjności gospodarczej kraju i być skorelowana nie tylko z interesami sektora energetycznego, ale przede wszystkim odbiorców – zarówno gospodarstw domowych jak i przedsiębiorstw. Powinna się także wiązać z budowaniem niezbędnych kompetencji na rynku pracy dla rozwoju nowoczesnego przemysłu, czy z rozwijaniem i wdrażaniem innowacji, a także zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego i ciągłości dostaw energii do odbiorców ;
- Potrzeba dekarbonizacji energetyki wynika również z konieczności uniezależnienia od importu paliw – z dążenia do samowystarczalności w pokrywaniu potrzeb energetycznych Europy w perspektywie kilkudziesięciu lat, w sytuacji zmniejszających się własnych zasobów paliw kopalnych. Odnosi się to w szczególności do Polski ;
- By dobrze wykorzystać szanse wynikające z transformacji energetycznej, należy trafnie zidentyfikować główne trendy, które mają swoje odzwierciedlenie m.in. w analizach Międzynarodowej Agencji Energetycznej, czy Komisji Europejskiej. Jest to przede wszystkim elektryfikacja oraz integracja sektorów (tzw. sector coupling), które dotychczas bazowały na paliwach kopalnych, tj. ciepła i chłodu, transportu czy procesów przemysłowych ;
- Potrzeba transformacji energetycznej wynika z wielu czynników, w tym przede wszystkim ze: starzenia się infrastruktury wytwórczej i sieciowej, konieczności ograniczenia wzrostu cen energii w polskiej gospodarce, zasadności minimalizowania oddziaływań energetyki na środowisko i klimat oraz z postępu technologicznego. Kluczowa jest także konieczność zapewnienia konkurencyjności przemysłu i uniezależnienia się od importu paliw kopalnych ;
- Szybkie ograniczanie emisyjności i rozwiązanie spodziewanego problemu deficytu mocy wytwórczych jest niezbędne dla bezpieczeństwa kraju. To istotne również dla wzmocnienia konkurencyjności gospodarki, zapewnienia jej atrakcyjności dla inwestorów i dostępności energii elektrycznej po przystępnej cenie. Skala transformacji jest ogromna, co niesie ze sobą potrzebę gigantycznych inwestycji, które muszą być sfinansowane nie tylko przez państwo, ale też konieczne będzie zaangażowanie kapitału prywatnego i międzynarodowego ;
- Ważny będzie rozwój wiedzy i kompetencji oraz zapewnienie znaczącego udziału polskich firm w łańcuchu dostaw urządzeń i usług dla inwestycji niskoemisynych ;
- Rola węgla w krajowej energetyce stopniowo się kończy i należy przygotować się do zamknięcia zdecydowanej większości generacji węglowej najpóźniej w latach trzydziestych, wraz z opracowaniem strategii dla obszarów górniczych. Jednocześnie kluczowy jest plan budowy nowych mocy, które we wskazanym czasie zapewnią bezpieczeństwo dostaw ;
- Podstawową zasadą w energetyce powinny być reguły rynkowe: swobodnego kształtowania się cen na rynku hurtowym i detalicznym energii elektrycznej oraz sygnałów cenowych dla elastyczności. Należy wzmocnić nadzór regulacyjny dla zapobiegania manipulacjom. Sygnały cenowe powinny stymulować niezbędne inwestycje w energetyce, zgodnie z racjonalną Polityką Energetyczną Polski. Jest to droga do minimalizacji kosztów inwestycji, zwiększania konkurencji i zaangażowania wielu podmiotów. Odstępstwa od reguł rynkowych powinny mieć charakter tymczasowy i być stosowane w wyjątkowych wypadkach. Ich wprowadzenie musi być uzależnione od wcześniej ustalonych transparentnych i obiektywnych wskaźników zaistnienia kryzysu cen energii i paliw ;
- Ponieważ sytuacja na rynkach energetycznych powoli się uspokaja (po pandemii COVID-19 i ataku Rosji na Ukrainę), należy przywrócić zaufanie do procesu legislacyjnego. Konieczna jest poprawa transparentności i jakości stanowienia prawa. Dialog z uczestnikami rynku oraz konsultacje społeczne powinny uwzględniać interesy wszystkich podmiotów oraz odbiorców. Regulacje powinny wynikać z długoterminowych strategii i być tworzone z wyprzedzeniem. Dotyczy to nie tylko energetyki, ale całokształtu funkcjonowania państwa ;
- Rząd powinien prowadzić transparentną, obiektywną i spójną politykę informacyjną, publikując kluczowe dane, komunikując wyzwania, a także przedstawiając rozwiązania. Spójna komunikacja pomoże w akceptacji społecznej wprowadzanych rozwiązań i będzie przyspieszała wdrażanie zmian. Należy zainicjować cykliczne sprawozdania oraz ponadpartyjne konsultacje z prowadzonej polityki klimatyczno-energetycznej – z uwagi na jej długoterminowy wymiar przekraczający jedną czy dwie kadencje rządów – i otworzyć publiczną dyskusję na poziomie technicznym, a nie politycznym.
- Należy zweryfikować zakres centralizacji polskiego sektora energetycznego na rzecz jasnego podziału zadań pomiędzy kluczowymi podmiotami i wzmocnienia odpowiedzialności za ich realizację – w zakresie regulacji, przesyłu, obrotu i nadzoru właścicielskiego ;
- Konieczne jest pilne wypracowanie oraz przedstawienie modelu biznesowego rozwoju energetyki jądrowej oraz transparentnej analizy kosztów i korzyści. Jest to niezbędne dla zapewnienia konsensusu w zakresie realizacji programu rozwoju energetyki jądrowej. Kwestią priorytetową dla nowego rządu będzie też wypracowanie modelu wsparcia rozwoju energetyki jądrowej w Polsce i skuteczna jego notyfikacja Komisji Europejskiej.
Eksperci wskazują, że rząd nie ma obecnie profesjonalnych narzędzi zarządzania transformacją energetyczną, co wynika z kilku czynników:
- Brak spójnej, długofalowej strategii działania, co przekłada się na brak współpracy pomiędzy odpowiedzialnymi instytucjami ;
- Niewystarczające zasoby analityczne ;
- Nieadekwatne do skali wyzwań zasoby kadrowe w administracji publicznej podlegające konkurencji rynku w związku z poziomem wynagrodzeń w sferze budżetowej i konkurencyjnymi płacami w obszarach gospodarki związanymi z transformacją energetyczną ;
- Silne upolitycznienie i realizacja strategii energetycznej w oderwaniu od trendów regulacyjnych i rynkowych.
Transformacja energetyczna gwarantująca bezpieczeństwo dostaw energii musi być priorytetem dla przyszłego rządu. Dlatego eksperci proponują:
- Uwzględnienie w exposé przyszłego premiera strategii działania na rzecz transformacji energetycznej jako najważniejszego zadania dla nowego rządu ;
- Wyznaczenie ministra odpowiedzialnego za transformację energetyczną i wybór na to stanowisko osoby zdolnej do budowania sojuszy i merytorycznie przygotowanej ;
- Wzmocnienie kadrowe administracji oraz Centrum Analiz Klimatyczno-Energetycznych (dalej: “CAKE”).
Eksperci również wskazują, że konieczna jest dalsza szybka liberalizacja ustawy odległościowej z obecnej zasady 700 m do 500 m odległości od zabudowań, zgodnie z wcześniejszym konsensusem wypracowanym w konsultacjach publicznych. Eksperci Ambiens szacują, że wzrost wymaganego dystansu o 200 m powoduje redukcję dostępnego dla rozwoju lądowych farm wiatrowych obszaru aż o 44 procent w całej Polsce.
W przypadku rozwoju offshoru na Morzu Bałtyckim kluczowe będzie także skuteczne zwiększenie kompetencji i konkurencyjności krajowej produkcji komponentów do budowy morskich farm wiatrowych (tzw. local content), co będzie miało duże znaczenie w obliczu rosnącej globalnej konkurencji na rynku dostawców dla morskich farm wiatrowych. Skala inwestycji związanych z rozwojem tego sektora energetyki jest bardzo duża i nie można doprowadzić do tego, aby udział krajowego przemysłu w ich budowie był mocno ograniczony.
Inny istotnym segmentem są sieci dystrybucyjne i przesyłowe. Jednym z głównych problemów w tym aspekcie jest aktualnie kwestia odmów przyłączenia do sieci nowych mocy wytwórczych opartych na OZE. Skala odmów i szacunki dotyczące nakładów inwestycyjnych (w stare, nieokablowane, nieinteligentne sieci) pokazują, że to jest słabe ogniowo. Zgodnie z danymi URE, OSD odmówili w 2022 roku wydania warunków przyłączenia dla projektów OZE o łącznej mocy zainstalowanej ok. 51 GW (ok. 7 tys. odmów).
Niezbędne będzie równoległe przyspieszenie tempa modernizacji i budowy nowych sieci przesyłowych oraz dystrybucyjnych w celu umożliwienia integracji nowych mocy niskoemisyjnych z KSE. W projekcie aktualizacji PEP 2040, MKiŚ szacuje skalę niezbędnych nakładów dochodzącą do 500 mld zł do 2040 roku. Środki na inwestycje powinny w maksymalnym stopniu pochodzić z dostępnych funduszy UE na ten cel oraz z przychodów z aukcji uprawnień do emisji CO2 – możliwie minimalnie obciążając odbiorców końcowych w Polsce poprzez podnoszenie taryfy przesyłowej.
Eksperci wskazują również na konieczność stworzenia rynków usług elastyczności. Brak rynków usług elastyczności w Polsce stanowi jedną z najważniejszych luk systemowych w transformacji energetycznej, ponieważ uniemożliwia wdrażanie scenariuszy uwzględniających elastyczność jako alternatywę dla scentralizowanych, dyspozycyjnych jednostek wytwórczych, których powstanie/odtworzenie jest obarczone dużym ryzykiem ekonomicznym i projektowym.
Konieczne jest przyspieszenie działań pozwalających na wykorzystanie potencjału odbiorców w mechanizmach elastyczności poprzez umożliwienie pełnego ich udziału w rynkach krótkoterminowych oraz mechanizmach elastyczności. W szczególności długo oczekiwane zmiany dotyczące niezależnych agregatorów w ramach nowelizacji ustawy Prawo energetyczne oraz agregacji usług bilansujących przez Dostawców Usług Systemowych w ramach reformy rynku bilansującego są opóźniane. Brak także mechanizmów skutecznie wspierających budowę magazynów energii u odbiorców, efektywniejszych dla optymalizacji kosztów systemu elektroenergetycznego (ograniczenie wpływu wąskich gardeł w sieci energetycznej i strat sieciowych). Wykorzystanie tych mechanizmów jest kluczowe dla pełnego uwolnienia potencjału OZE i ograniczenia niezbędnych nakładów na inwestycje w zasoby wytwórcze i sieci energetyczne.
Należy stworzyć rynek usług elastyczności, które w ekonomicznie uzasadniony i transparentny sposób pozwolą na ewolucję KSE. Bardzo ważne będą w tej kwestii magazyny na poziomie sieci oraz ciepłownictwo. Rynek elastyczności powinien zostać utworzony przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne i obejmować usługi systemowe, w tym w szczególności usługi regulacji częstotliwości, które umożliwią komercyjne inwestycje w budowę bateryjnych magazynów energii.
Rada ds. Bezpieczeństwa Energetycznego i Klimatu
Koalicja Obywatelska chce oprzeć energetykę na OZE i zrobić audyt programu jądrowego
