Smog nie jest czymś nowym w polskich miastach. Przez wiele lat był jednak tematem pobocznym.
Można pokusić się o stwierdzenie, że w dobie rozwoju technologii mobilnych coraz trudniej pewne tematy spychać na margines, jeśli zaczynają się nimi żywo interesować ludzie, których te tematy dotyczą. Kwestia smogu w Polsce to także studium współpracy władzy z organizacjami pozarządowymi, które stały się głosem mieszkańców terenów zagrożonych smogiem. Taka współpraca w kwestiach związanych ze zdrowiem i życiem pokazuje, że działanie na rzecz wspólnego dobra jest możliwe.
Czym jest smog?
Edukowanie na temat zagrożeń niesionych przez smog jest dość łatwe i częste, ale warto wiedzieć też czym jest smog, a nie tylko co go powoduje i czym on grozi. Smog to zjawisko atmosferyczne powstałe w wyniku zmieszania dymów i spalin. Etymologia słowa smog to połączenie angielskich wyrazów smoke – dym i fog – mgła.
W skład smogu wchodzą m.in. pyły zawieszone. Są to nie tylko produkty spalania, ale i na przykład starte opony i klocki hamulcowe. Oznaczenia pyłów – PM 2,5 i PM 10 – pochodzą od wielkości cząsteczek. 2,5 czy 10 mikrometrów nie jest w zasadzie widoczne gołym okiem przez człowieka (dla porównania – ludzki włos ma grubość 60 mikrometrów). Można więc sobie wyobrazić, jakie musi być zagęszczenie tych zanieczyszczeń, skoro jednak wpływają na przejrzystość powietrza wokół nas!
Smog widać. Nie trzeba być naukowcem, wyposażonym w specjalistyczną aparaturę, aby go obserwować. Oznacza to, że widoczne są także zmiany, na przykład poprawa jakości powietrza po podjętych działaniach naprawczych.
Nie chodzi jednak tylko o przejrzystość. W smogu są też silnie rakotwórcze wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), jak benzo(a)piren czy naftalen. Smog powoduje więc, że do naszych płuc trafiają substancje podobne do tych, które pojawiają się w trakcie palenia tytoniu.
Rzędowska: Niska emisja a niskoemisyjność. O co w tym chodzi?
Jak oddziałuje smog?
Smog przedostaje się do ludzkiego organizmu głównie przez drogi oddechowe lub pośrednio poprzez układ pokarmowy. Nasz układ oddechowy jest w stanie wydalić cząsteczki pyłów, jeśli pozostaną w górnych odcinkach dróg oddechowych i są odpowiednio duże (ponad 10 mikrometrów). Te mniejsze przedostają się do płuc. Pył PM 2,5 jest na tyle mały, że wnika w najgłębsze partie płuc, utrudnia naturalną wymianę gazową, wpływa na wydolność oddechu. Zdaniem naukowców prowadzi to do częstych zakażeń dróg oddechowych, astmy, alergii, a także nowotworów płuc, krtani i gardła.
Jeszcze mniejsze cząstki (PM 0,1 czyli 600 razy mniejsze od grubości włosa) już po minucie od wdechu docierają do wątroby, nerek, mózgu i serca. U kobiet spodziewających się dziecka z łatwością pokonują barierę łożyskowo-naczyniową i wnikają do płodu.
Normy paliw i kotłów – recepta resortu środowiska na smog. Opozycja odpowiada
Koszty
Najbardziej widoczne i dotkliwe są koszty społeczne, jakie ponosimy w związku z występowaniem smogu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że osoby mieszkające na obszarach dotkniętych smogiem będą żyć o 20% krócej, niż gdyby nie były narażone na zanieczyszczenia.
Zdaniem WHO oddychanie zanieczyszczonym powietrzem odpowiada za 8% zgonów w wyniku nowotworów płuc, 5% na skutek chorób układu krążenia i 3 % na skutek infekcji. Nawet krótka ekspozycja na tego rodzaju pyły jest niebezpieczna, szczególnie dla osób starszych, cierpiących na choroby układu krążenia i oddechowego oraz dla dzieci. Częsta absencja w szkole i w pracy, konieczność kupowania leków, wydłużające się kolejki do lekarzy, rosnące koszty badań mieszkańców to tylko część problemów, które generuje miejski smog.
Źródła zanieczyszczeń w Polsce
Głównym źródłem smogu jest tzw. niska emisja, czyli produkty spalania wypuszczane do atmosfery ze źródeł znajdujących się do 40 metrów nad ziemią (a więc z komunikacji i ogrzewania). Przykładowo, niska emisja odpowiada za pochodzenie ponad 50% pyłu zawieszonego PM10 i aż 87% rakotwórczego benzo(a)pirenu. Trudno uwierzyć, ale przemysł zanieczyszcza atmosferę kilkakrotnie mniej.
W tak zwanym sektorze komunalno-bytowym, który w Polsce emituje najwięcej szkodliwych składników, podstawowym źródłem problemu jest niska jakość spalanych materiałów. Polska nie ma certyfikacji sprzedawanych kotłów i norm emisji, dobrze już znanych z branży motoryzacyjnej. Nie ma także norm dotyczących sprzedawanego paliwa. Do tego dochodzi jakość urządzeń: w 2013 roku tylko 25% wszystkich kotłów węglowych używanych w polskich domach miało mniej niż 3 lata, za to 45% z nich miało ponad 10 lat.
Podejmowane doraźnie działania
Szereg działań mających na celu poprawę jakości powietrza podjął Kraków. Ukształtowanie terenu sprawia, że smog jest tam wyjątkowo uciążliwy. Zła jakość powietrza staje się coraz częściej przyczyną przeprowadzek z tego terenu.
Krakowianie długo walczyli o poprawę jakości powietrza; włączyły się do tego lokalne i ogólnopolskie organizacje pozarządowe. Efektem tego było przyjęcie przez małopolski sejmik w styczniu 2016 roku tzw. uchwały antysmogowej, obowiązującej od września ubiegłego roku. Droga do ograniczenia niskiej emisji, jaką obrali mieszkańcy Krakowa to przede wszystkim likwidacja dymiących pieców, termomodernizacja budynków mieszkalnych i wspieranie budownictwa energooszczędnego. W dni, w których normy dotyczące pyłów zawieszonych są w Krakowie drastycznie przekroczone, komunikacja miejska jest darmowa (w Warszawie zrobiono tak tylko raz). Publikowane są też ostrzeżenia o skutkach przebywania na zewnątrz.
Uchwała antysmogowa może być stosowana w pozostałych potrzebujących poprawy jakości powietrza województwach.
Działania długofalowe
Doraźne działania w rodzaju darmowej komunikacji miejskiej w dni największego smogu nie wystarczą. Długofalowe efekty mogą za to przynieść zmiany w zakresie ogrzewania: sukcesywna wymiana starych kotłów na nowe, wprowadzenie norm dla kotłów i paliw stałych, termomodernizacja budynków współfinansowana ze środków publicznych. Ważnym elementem jest tu edukacja mieszkańców – jak najefektywniej ogrzewać i dlaczego to jest ważne.
Zmiany (ale planowe i całościowe, nie doraźne) są też potrzebne w komunikacji: wymiana taboru transportu miejskiego na niskoemisyjny, wprowadzenie zakazu ruchu diesli w centrach miast, zachęcanie kierowców do przesiadki do transportu publicznego. To ostatnie nie polega tylko na darmowych przejazdach, ale także na dopasowaniu tras i częstotliwości kursowania do realnych potrzeb mieszkańców. Trzeba promować zeroemisyjny transport (rowery, samochody elektryczne), lecz to również wymaga dostosowania miast, ich infrastruktury. W przemyśle warto rozwijać odnawialne źródła energii.
Tchórzewski: Elektryfikacja transportu będzie miała wymierny efekt dla środowiska
Polska ma skąd czerpać przykłady dobrych i efektywnych działań. Warto promować te gminy i miasta, które już teraz podejmują konkretne działania i mogą pochwalić się sukcesami.
Rzędowska: Polska powinna wesprzeć rozwój gospodarki niskoemisyjnej