Wciąż ponad połowa odpadów powstających w gospodarstwach domowych Unii Europejskiej trafia na składowiska lub do spalarni odpadów. Tymczasem w Brukseli właśnie osiągnięto polityczne porozumienie dotyczące zmian w dyrektywach odpadowych zbliżające Europę w kierunku circular economy – pisze Maciej Krzyczkowski z portalu EURACTIV.pl
Zawarty w odpadach potencjał to ogromna szansa, ale i wyzwanie dla urzeczywistnia wizji gospodarki europejskiej – zrównoważonej, niskoemisyjnej i zasobooszczędnej, w której surowce zawracane są do obiegu, a wytwarzanie odpadów ograniczone jest do minimum.
Jednak zanim gospodarka o obiegu zamkniętym stanie się naszą codziennością, musimy pomyśleć o tu i teraz, ponieważ jednym z fundamentów zbudowania nowego modelu gospodarczego będzie uporządkowanie systemu gospodarki odpadami. A w kwestii tej wciąż pozostaje wiele do zrobienia. Ważną rolę gospodarki odpadami w GOZ podkreśla też Komisja Europejska, która w ogłoszonym 2 grudnia 2015 r. pakiecie propozycji legislacyjnych na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym przedstawiła długoterminowe cele w zakresie ograniczenia składowania odpadów oraz intensyfikacji przygotowań do ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych oraz odpadów opakowaniowych.
18 grudnia 2017 r. dokonany został kolejny krok milowy ku domknięciu obiegu europejskiej gospodarki. Parlament Europejski, Rada i Komisja osiągnęły porozumienie polityczne, w sprawie zmian w dyrektywach odpadowych, które mają utorować drogę dla gospodarki o obiegu zamkniętym. Po kilkunastu tygodniach rozmów i ostatniej ponad 18-godzinnej sesji negocjacji udało się wypracować kierunki zmian w unijnych przepisach dotyczących odpadów, odpadów opakowaniowych, a także składowania odpadów, także odpadów elektrycznych i elektronicznych. Swojego zadowolenia z wyniku negocjacji nie krył Karmenu Vella, Komisarz UE ds. Środowiska, który powiedział: „W ten weekend Europa zrobiła duży krok w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym. Porozumienie osiągnięte dziś rano wzmocni naszą „hierarchię odpadów” poprzez umieszczenie zapobiegania, ponownego użycia i recyklingu wyraźnie powyżej składowania i spalania.”
Niewystarczający recykling
Według oficjalnych statystyk UE w 2014 r. łączna ilość odpadów wytworzonych w krajach Unii przez wszystkie sektory gospodarki i gospodarstwa domowe wyniosła 2,5 mld ton. Była to największa ilość odnotowana w latach 2004–2014.
Blisko 35 proc. tej masy stanowiły odpady z sektora budowlanego. Za kolejne 28 proc. odpowiada sektor wydobywczy i górnictwo, za 10 proc. produkcja przemysłowa, za 9 proc. oczyszczanie ścieków. Odpady z gospodarstw domowych stanowią dopiero piątą pozycję – z udziałem 8,3 proc. całkowitej masy odpadów wytwarzanych w Europie.
W państwach członkowskich UE obowiązują różne systemy zagospodarowania wytwarzanych odpadów. W krajach o systemach bardziej zaawansowanych (Belgia i Włochy) dużą rolę odgrywa recykling, w innych wciąż dominuje składowanie (Bułgaria, Grecja, Rumunia).
Zagospodarowanie odpadów komunalnych będzie miało szczególne znaczenie, ponieważ właśnie w odniesieniu do tych odpadów Komisja Europejska proponuje 65-proc. poziom recyklingu w perspektywie do roku 2030. Według danych za 2014 r. wciąż jest dużo do zrobienia, by to osiągnąć, ponieważ aż 54 proc. odpadów komunalnych w UE trafia na składowiska lub do termicznego przekształcenia. Jedynie ok. 28 proc. poddawanych jest recyklingowi, a kolejne 16 proc. kompostowaniu.
Przede wszystkim nie śmiecić
„Jeśli będziemy przerabiać, używać ponownie i poddawać recyklingowi materiały i produkty, a także jeśli odpad jednego przedsiębiorstwa będzie surowcem dla drugiego, to wówczas nasza gospodarka będzie zbliżać się do gospodarki o obiegu zamkniętym, w której surowce wykorzystywane są w wydajny i zrównoważony sposób” – podkreśla Enrico Brivio, Rzecznik Prasowy ds. Środowiska w Komisji Europejskiej.
Unijna legislacja dot. odpadów już dzisiaj daje dobrą podstawę do budowania modelu takiej gospodarki. Obowiązująca od lat, wspomniana wyżej przez komisarza Karmenu Vella, unijna hierarchia postępowania z odpadami, formalnie określona przez ramową dyrektywę o odpadach z 19 listopada 2008 r. (2008/98/WE), na pierwszych miejscach stawia zapobieganie wytwarzaniu odpadów i przygotowanie ich do ponownego użycia. Hierarchia ta dyktuje kolejność wdrażania priorytetów mających zastosowanie w przepisach prawa i politykach dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów oraz gospodarowania odpadami. Dopiero na kolejnych miejscach stawia recykling i odzysk (w tym odzysk energii), a na samym końcu unieszkodliwianie, czyli m.in. składowanie lub unieszkodliwianie termiczne, czyli spalanie bez odzysku energii.
Zapobieganie powstawaniu odpadów zakłada różne działania mające na celu zmniejszenie wytwarzania odpadów oraz ograniczenie ich negatywnego wpływu na środowisko. Przykładem takich działań może być stosowanie opakowań i produktów wielokrotnego użytku.
Synergie biznesowe
Pożądane będą również rozwiązania mające na celu poszukiwanie synergii biznesowych, w których pozostałości jednego procesu przemysłowego będą uznawane za produkt uboczny mający zastosowanie w innych procesach technologicznych. Na przykład dzięki odpowiednim technologiom produkt uboczny odsiarczania spalin w elektrowniach i elektrociepłowniach węglowych od lat wykorzystywany jest jako gips choćby w budownictwie do produkcji m.in. płyt gipsowo-kartonowych.
Znaczenie recyklingu
Recykling zajmuje w hierarchii gospodarki odpadami trzecie miejsce, co nie oznacza oczywiście, że w GOZ miałby być przesunięty na dalsze miejsce. Chodzi raczej o dążenie do tego, aby zapobieganie powstawaniu odpadów odgrywało ważniejszą rolę niż dotychczas. Nowe podejście zakłada, że kwestie przydatności odpadów do recyklingu powinny być rozważane już na etapie projektowania produktów, tak by odpad powstający po zakończeniu użytkowania wyrobu dał się łatwiej zagospodarować
„Aby jak najwięcej odpadów nadawało się do recyklingu, należy spojrzeć na cały cykl życia produktu. I w tym kontekście na jedno z pierwszych miejsc wysuwa się projektowanie, a właściwie ekoprojektowanie” – wyjaśnia Sekretarz Zespołu ds. Gospodarki o Obiegu Zamkniętym w Ministerstwie Rozwoju Łukasz Sosnowski.
Lepsze projektowanie może ułatwić podmiotom zajmującym się recyklingiem demontaż produktów w celu odzyskiwania cennych materiałów i komponentów. „Już na samym początku życia produktu należy mieć na uwadze, że kiedyś stanie się on odpadem. Dlatego tak ważne jest to, czy jego projekt zakłada możliwość wydłużenia okresu użytkowania oraz czy projektant wziął pod uwagę, że po zużyciu konieczne będzie łatwe oddzielenie surowców (np. papier od tworzywa sztucznego i metalu). Poddane recyklingowi odpady dobrej jakości, łatwiej mogą znaleźć zastosowanie do produkcji nowych wyrobów, zwłaszcza w procesach wymagających surowców o jakości zbliżonej do surowców pierwotnych” – podkreśla Sosnowski.
Nowe poziomy odzysku i recyklingu uzgodnione
Słuszność takiego podejścia wydaje się być szeroko akceptowana. Emocje dotyczące GOZ pojawiają się jednak, gdy rozpoczyna się dyskusja o propozycjach podniesienia poziomów odzysku i recyklingu dla odpadów komunalnych lub opakowaniowych.
W dopiero co zakończonych negocjacjach istotne znaczenie odegrały zarówno propozycje KE, jak i ambitniejsze cele recyklingu proponowana przez Parlament Europejski. Negocjacje nie należały do łatwych, ponieważ to właśnie zbyt ambitne – w ocenie krajów członkowskich – poziomy recyklingu przyczyniły się do wycofania się przez Komisję Europejską z pierwszej wersji pakietu GOZ z 2014 r.
Znacznie różniące się poziomy recyklingu osiągane w różnych krajach członkowskich stanowiły dodatkowo utrudnienie w negocjacjach, ponieważ dojście do nowych, ujednoliconych celów dla jednych krajów będzie łatwiejsze, dla innych zaś praktycznie niemożliwe.
Ostatecznie uzgodniony przez Parlament i Radę wiążący cel recyklingu w zakresie odpadów komunalnych w wysokości 65 proc. do 2035 r. jest niższy i umożliwia późniejszy termin realizacji niż w propozycji Parlamentu (PE proponował 70 proc. do 2030 r.). Dla odpadów opakowaniowych osiągnięto kompromis ustalając cel recyklingu i przygotowania do ponownego użycia na poziomie 70 proc. (propozycja KE: 75 proc. KE, propozycja PE: 80 proc.). Kraje członkowskie zgodziły się również ograniczyć składowanie odpadów z gospodarstw domowych maksymalnie na poziomie 10 proc. do 2035 r., czyli o pięć lat później niż proponowała Komisja.
Po osiągnięciu kompromisu co do najważniejszych zobowiązań, ostateczny kształt projektów nowych aktów prawnych zostanie doprecyzowany w pierwszej połowie 2018 r. w trakcie nadchodzącej bułgarskiej prezydencji w Radzie UE. Po formalnym zatwierdzeniu nowe ustawodawstwo zostanie przedłożone Parlamentowi Europejskiemu do głosowania w pierwszym czytaniu, a Radzie do ostatecznego przyjęcia.
W Polsce wiodącą rolę w negocjacjach i wdrażaniu nowych regulacji ma Ministerstwo Środowiska, które już w 2017 r. przygotowało kilka zmian w przepisach o odpadach, ważnych z perspektywy gospodarki o obiegu zamkniętym.
Uszczelnianie systemu ewidencji odpadów – BDO
24 listopada 2017 r. Sejm przegłosował utworzenie zapowiadanego od 2013 r. rejestru o odpadach oraz bazy danych o odpadach (BDO). Zmiany te porządkują system legislacyjny dotyczący odpadów w Polsce i są bardzo oczekiwane zarówno przez rynek, jak i administrację publiczną odpowiedzialną za egzekwowanie prawa w zakresie odpadów, zwłaszcza w kontekście przeciwdziałania nieprawidłowościom w zagospodarowywaniu odpadów. „Bieżący dostęp do informacji dotyczący transportu odpadów za pomocą BDO pozwoli służbom Inspekcji na nadzór nad przemieszczaniem się odpadów oraz reagowanie w przypadkach stwierdzenia nieprawidłowości. Narzędzie to usprawni pracę Inspekcji Ochrony Środowiska, organów ścigania i innych służb” – wyjaśnia w Sejmie Sławomir Mazurek, podsekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska.
Skuteczne egzekwowanie prawa i przejrzystość w branży zagospodarowania odpadów są bardzo istotne w kontekście realizacji ambitnych celów recyklingu. Również budowanie mocnych fundamentów gospodarki o obiegu zamkniętym potrzebuje wiarygodnych danych. Właśnie dlatego uszczelnianie systemu ewidencji odpadów w Polsce było jednym z celów wspominanej nowelizacji ustawy o odpadach.
„Usprawnione zostanie pozyskiwanie szczegółowych danych na temat gospodarki odpadami w firmach zajmujących się gospodarką odpadami oraz zapewnione zostaną wiarygodne informacje potrzebne do obliczenia poziomów odzysku i recyklingu oraz do sporządzania sprawozdań składanych do Komisji Europejskiej” – podkreśla wiceminister środowiska.
Recykling: nie chodzi tylko o ilość, ale także o jakość
Kolejna kwestia to poprawa jakości recyklingu, wprost zależna od sposobów zbierania i sortowania odpadów. Jest to o tyle istotne, że wysokiej jakości recykling to nie tylko mniej odpadów i oszczędność zasobów, ale również poprawa efektywności energetycznej w całym cyklu życia i mniejsze emisje do powietrza.
Badacze z austriackiego ośrodka Denkstatt GmbH dowodzą, że wykorzystanie do produkcji butelki PET regranulatu (czyli surowca pochodzącego z recyklingu) zamiast polimeru pierwotnego powoduje zmniejszenie emisji CO2 o 80 proc. w procesie produkcji.
Recykling mechaniczny i surowcowy
Przykład odpadów z tworzyw sztucznych pokazuje złożoność zagadnień, zawartych w pojęciach odzysku i recyklingu. Recykling materiałowy polega na przetwarzaniu odpadów (w kolejnych procesach, takich jak np. rozdrabnianie, mycie, suszenie, przetapianie etc.) do postaci regranulatu, który może zastąpić surowiec pierwotny w procesach produkcyjnych.
Uzupełnieniem recyklingu mechanicznego jest recykling surowcowy, polegający na termicznej lub chemicznej degradacji tworzywa odpadowego do prostych związków, z których można następnie wyprodukować nowy polimer.
Odzysk energii z odpadów
W ostateczności pozostaje odzysk energii z odpadów. Nie jest to może rozwiązanie idealne, ale dla wysokokalorycznych, resztkowych frakcji odpadów pochodzących z sortowania i recyklingu, które nie nadają się do recyklingu zawsze to korzystniejsze niż składowanie.
Odzysk energii z odpadów to podejście, które nie zawsze podoba się organizacjom ekologicznym. Komisja Europejska jednak wyraźnie podkreśla, że jeśli nie można zapobiec powstaniu odpadów ani poddać ich recyklingowi, odzysk zawartej w nich energii jest w większości przypadków korzystniejszy od składowania, zarówno pod względem ekologicznym, jak i ekonomicznym. Dlatego energia z odpadów, wyprodukowana zgodnie z zasadami unijnej hierarchii postępowania z odpadami może odgrywać ważną rolę w ramach GOZ, w synergii z unijną polityką klimatyczną.
Złożoność problemów, związanych obecnie z gospodarką odpadami daje pewny pogląd na to, z jakiego typu wyzwaniami przyjdzie nam się zmierzyć przy przechodzeniu na model gospodarki o obiegu zamkniętym. Ważne będzie zarówno samo faktyczne zwiększenie efektywności gospodarowania odpadami, jak i wyznaczenie długoterminowej perspektywy dla unijnej gospodarki. Z pewnością jasny sygnał dla administracji publicznej, przedsiębiorstw i inwestorów stanowić tu może determinacja, z jaką KE pracuje nad pakietem GOZ chcąc nie tylko stworzyć sprzyjające warunki na poziomie UE, ale również zapewnić konsekwentne egzekwowanie istniejących zobowiązań.
„Nowoczesna gospodarka odpadami powinna być jednym z kluczowych elementów transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym w Europie” – podkreśla Enrico Brivio, rzecznik prasowy ds. Środowiska w Komisji Europejskiej.
