16 marca Ukraina została zsynchronizowana z siecią elektroenergetyczną Europy kontynentalnej, trwale żegnając się z systemami Rosji i Białorusi. Przyłączenie odbyło w trybie pilnym i awaryjnym. To ważny krok w kierunku trwałej współpracy z Unią Europejską. Ale dziś w Ukrainie trwają przede wszystkim działania militarne, jak i wojna energetyczna, co jest nie mniej ważne dla życia ludności cywilnej Ukrainy i Europy jako całości – pisze dr Olha Sushyk, zastępczyni dyrektora Centrum Studiów Europejskich Instytutu Prawa Uniwersytetu Narodowego im. Tarasa Szewczenki w Kijowie. Materiał powstał we współpracy z Forum Energii*.
Ukraina jest jednym z większych europejskich konsumentów energii. W 2020 roku zapotrzebowanie na energię pierwotną wyniosło 86,4 Mtoe, co – dla porównania – stanowiło 90 procent zapotrzebowania w Polsce.
Miks energetyczny Ukrainy jest zdywersyfikowany, a udział żadnego ze źródeł energii nie przekracza 30 procent. W 2020 roku węgiel pokrywał 26,4 procent potrzeb energetycznych, gaz ziemny 27,5 procent, a energetyka jądrowa 23,1 procent.
Zależność od importu surowców energetycznych nie jest wysoka – w 2020 roku wyniosła 35,56 procent. Ukraina wydobywa wszystkie surowce kopalne zużywane w energetyce, produkując w 2020 roku 2,5 mln ton ropy naftowej, 12,7 Mtoe węgla oraz 15,8 Mtoe gazu ziemnego.
Ważnym źródłem jest energia jądrowa – w 2019 roku wyprodukowano 154 TWh, tj. ponad połowę całej energii elektrycznej.
System elektroenergetyczny Ukrainy przed agresją Rosji
Ukraina to jeden z największych systemów elektroenergetycznych w Europie. W 2020 roku moc zainstalowana wyniosła 54,5 GW. Blisko połowa tych mocy to elektrownie cieplne. Większość z nich wykorzystuje węgiel kamienny, głównie doniecki. W niewielkiej części elektrownie cieplne spalają też gaz oraz mazut.
Charakterystyczna dla Ukrainy jest duża flota elektrowni jądrowych – w eksploatacji jest 15 bloków zlokalizowanych w czterech elektrowniach. Ich łączna moc zainstalowana wynosi 13 835 MW, co plasuje Ukrainę na trzecim miejscu w Europie (po Francji i Rosji).
Ukraina rozwija także odnawialne źródła energii. Na rzekach Dniepr i Dniestr funkcjonuje osiem elektrowni wodnych przepływowych. Rosnące znaczenie mają elektrownie fotowoltaiczne, biogazownie oraz farmy wiatrowe. Kraj posiada także trzy elektrownie szczytowo-pompowe.
Atom i węgiel
Ponad połowa energii elektrycznej produkowanej w Ukrainie przed wojną pochodziła z elektrowni jądrowych. Istniejące elektrownie jądrowe w Ukrainie znajdują się w różnych częściach kraju.
Na południu zlokalizowane są Zaporoska Elektrownia Jądrowa i Południowoukraińska Elektrownia Jądrowa. Zaporoska elektrownia jądrowa (Obwód Zaporoski) jest największa nie tylko w Ukrainie, ale także w Europie. Moc zainstalowana to 6000 MW w sześciu reaktorach typu VVER. Południowoukraińska elektrownia jądrowa (Obwód Mikołajowski) odpowiada za 10 procent całej energii elektrycznej produkowanej w kraju.
Pozostałe dwie elektrownie jądrowe – Rowieńska oraz Chmielnicka – znajdują się w zachodniej Ukrainie i zapewniają energię elektryczną nie tylko na potrzeby krajowe, ale też na eksport.
Elektrownia jądrowa w Czarnobylu została zamknięta w 2000 roku.
Kolejnym dużym źródłem wytwarzania energii elektrycznej w Ukrainie są elektrownie cieplne. Największe z nich znajdują się we wschodniej i środkowej części kraju (Donieck, Ługańsk, Charków, Zaporoże, Dniepropietrowsk i inne). Niektóre elektrownie cieplne znalazły się pod kontrolą samozwańczych republik – donieckiej i ługańskiej.
Pod względem zasobów geologicznych węgla kopalnego Ukraina zajmuje pierwsze miejsce w Europie oraz ósme na świecie, szacowane na około 34 miliardy ton, czyli 3,5 procent światowych zasobów. 11,3 procent ukraińskich złóż to antracyt. Jednak olbrzymia część ukraińskich zasobów antracytu, tj. 92,4 procent przypada na donieckie zagłębie węglowe, które obecnie znajduje się częściowo na terenie nieuznawanych przez Ukrainę republik.
OZE
Z roku na rok w Ukrainie wzrastał udział energii elektrycznej produkowanej ze źródeł odnawialnych. Według danych Ministerstwa Energetyki Ukrainy, w ciągu 11 miesięcy 2021 roku z OZE wytworzono 11 TWh energii.
Największe elektrownie wiatrowe oraz słoneczne znajdują się na południu Ukrainy (obwód Mikołajów, Chersoń i Odessa), ze względu na sprzyjające warunki naturalne.
Od 2018 roku na terenie Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia znajduje się duża farma słoneczna „Solar Chernobyl”, to wspolny projekt ukraińskiej Rodiny Energy Group Ltd. oraz niemieckiej Enerparc AG. Ta farma o mocy 1 MW jest zaledwie sto metrów od sarkofagu. Składa się z 3800 paneli fotowoltaicznych zlokalizowanych na obszarze 1,6 ha. Energii produkowanej przez tę elektrownię wystarcza na pokrycie potrzeb średniej wielkości wsi lub około 2000 mieszkań.
W dniu 7 listopada 2018 roku rząd Ukrainy podjął decyzję o przeznaczeniu działek na terenie Strefy Wykluczenia pod budowę obiektów energetyki wiatrowej o łącznej powierzchni 7 hektarów. Tym samym Rada Ministrów Ukrainy miała umożliwić realizację 60 wniosków inwestorów z Danii, USA, Chin, Niemiec, Francji, Japonii o przydział gruntów w strefie wykluczenia w celu realizacji projektów energii odnawialnej.
Gaz
Ważnym składnikiem systemu energetycznego Ukrainy jest gaz, zarówno krajowy, jak i importowany. Na terenie kraju odbywa się produkcja przesył oraz tranzyt gazu. Ukraina też sama zużywa surowiec. Od stycznia do października 2021 roku wolumen gazu wydobytego na Ukrainie wyniósł 16,4 mld m sześc. (dla porównania Polska zużywa teraz ok. 20 mld m sześc.).
Przez wiele lat Ukraina była największym krajem tranzytowym dla rosyjskiego gazu. Tranzyt gazu ziemnego przez Ukrainę w ciągu 10 miesięcy 2021 roku wyniósł 35,3 mld m sześc., a średnia dzienna wielkość: 115,9 mln m sześc. Do Słowacji trafiło 80 procent przesyłanego przez terytorium Ukrainy gazu, tj. 2,4 mld m sześc., na Węgry – 6,8 mld m sześc., do Polski – 3,2 mld m sześc., do Mołdawii – 2,4 mld m sześc., do Rumunii – 0,4 mld m sześc.
Ukraina przez lata była jednym z największym odbiorców rosyjskiego gazu. W 2013 roku zużyła 50,4 mld m sześc. gazu, z czego blisko 60 procent pochodziło z Rosji. W kolejnych latach świadomie prowadzona polityka doprowadziła do zmniejszenia konsumpcji gazu do niecałych 30 mld m sześc. i całkowitej eliminacji importu z Rosji.
Ukraińska energetyka w warunkach inwazji Federacji Rosyjskiej
Początek wojny jest początkiem ostrzału i zajęcia przez wojska rosyjskie kluczowych obiektów energetycznych Ukrainy. 24 lutego 2022 roku, w pierwszym dniu wojny, Ukraina poinformowała Międzynarodową Agencję Energii Atomowej (IAEA) o faktycznej utracie kontroli nad obiektami jądrowymi i radiacyjnymi na terenie Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia oraz wzroście poziomu promieniowania.
Takie agresywne działania ze strony Federacji Rosyjskiej są bezpośrednim naruszeniem art. 56 Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku: „Instalacje i konstrukcje, zawierające niebezpieczne siły, a mianowicie tamy, zapory i elektrownie jądrowe, nie powinny być atakowane nawet w przypadkach, jeśli takie obiekty są obiektami wojskowymi, jeśli taki atak mógł by spowodować uwolnienie niebezpiecznych sił i późniejszym czasie ciężkich ofiar wśród ludności cywilnej”. Rosja wielokrotnie jeszcze przed wojną z Ukrainą, naruszała normy prawa międzynarodowego i nie była przed nikim ani niczym odpowiedzialna.
Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej przestała otrzymywać obowiązkowe dane z systemu monitorowania bezpieczeństwa na terytorium elektrowni w Czarnobylu. Obecnie promieniowanie jest w normie, zgodnie z informacją SEE „Ecocenter”, czyli państwowego przedsiębiorstwa odpowiedzialnego za monitorowanie radiacji w Strefie Wykluczenia. Zarejestrowano w niej nadmierne poziomy dawki promieniowania gamma, ale są one związane z naruszeniem górnej warstwy gleby z powodu przemieszczania dużej ilości ciężkiego sprzętu wojskowego i podnoszenia się skażonego pyłu radioaktywnego do powietrza.
Jednak oficjalnie pod sarkofagiem w magazynach wypalonego paliwa jądrowego ISF-1 i ISF-2 znajduje się ponad 22 tys. zespołów paliwowych. Jeśli rosyjskie przywództwo zdecyduje się w jakiś sposób likwidować ten sarkofag, wówczas znaczna ilość plutonu-239 może zamienić się w bombę atomową.
Czwartego marca 2022 roku siły zbrojne Federacji Rosyjskiej ostrzelały zaporoską elektrownię jądrową, powodując pożar na jej terenie. Został on ugaszony, jednak teren elektrowni jądrowej Zaporoże jest okupowany przez rosyjskie siły zbrojne. Do tej pory personel jest na swoich miejscach pracy, monitoruje stan bloków energetycznych i zapewnia ich pracę.
W sobotę 12 marca Rafael Mariano Grossi, szef Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, powiedział, że Rosja planuje ustanowić stałą kontrolę Rosatomu nad zaporoską elektrownią atomową. Według oficjalnych informacji Państwowej Inspekcji Regulacji Jądrowej w Ukrainie, przedstawiciele Rosatomu już znajdują się na terytorium tej elektrowni.
Na terenach, na których obecnie prowadzone są aktywne działania wojskowe (obwód zaporoski oraz charkowski) zlokalizowane są elektrownie cieplne konwencjonale. Sytuacja w elektrowniach oraz elektrocieplowniach ulega ciągłym zmianom, niektóre z nich znajdują się pod ostrzałem i dochodzi do pożarów, które w każdej chwili mogą wyrządzić wielką szkodę życiu i zdrowiu ludzkiemu oraz środowisku.
Dziś najbardziej niebezpieczna sytuacja panuje w milionowych miastach Ukrainy – Kijowie i Charkowie, w których znajdują się potężne elektrociepłownie. W Kijowie zlokalizowana jest duża elektrownia cieplna – Trypilska, gdzie w wyniku ostrzału przez wojska rosyjskie okresowo zdarzają się pożary, ale na razie sytuacja jest pod kontrolą ukraińskiej Służby ds. Sytuacji Nadzwyczajnych.
Dla Ukrainy niezwykle ważne jest obecnie pozyskanie dużej ilości węgla, aby zapewnić funkcjonowanie elektrowni i produkcję energii elektrycznej w celu dostarczania jej ludności.
Właśnie dlatego dla Ukrainy kwestia zjednoczenia terytorium kraju jest nie tylko sprawą polityczną, ale także kwestią bezpieczeństwa energetycznego – główne elektrownie cieplne są zlokalizowane we wschodniej i środkowej części Ukrainy, a złoża węgla wysokokalorycznego (antracytu) znajdują się na terytorium niekontrolowanym przez Ukrainę. Pierwszym krokiem w kierunku zapewnienia funkcjonowania systemu energetycznego Ukrainy jest zachowanie jedności wszystkich regionów.
Dziś dziesiątki miast i miasteczek Ukrainy z setkami tysięcy odbiorców są pozbawione dostaw gazu, w tym małe miasteczka pod Kijowem (gdzie toczą się obecnie najściślejsze bitwy z wrogiem) i na wschodzie Ukrainy. Pracownicy Operatora Systemu Transportu Gazu Ukrainy nadal bohatersko pełnią służbę i przy pierwszej okazji wznawiają dostawy gazu tam, gdzie to możliwe.
Z powodu uszkodzeń infrastruktury elektoenergetycznej, na dzień 16 marca 2022 roku ponad 1 679 miejscowości ukraińskich pozostało bez prądu – to około 928 000 odbiorców. Najtrudniejsza sytuacja z dostawami energii elektrycznej jest w obwodach sumskim, czernihowskim, mikołajowskim, kijowskim i donieckim.
Podsumowanie
Główne uderzenia wojsk rosyjskich w pierwszych minutach wojny były skierowane zarówno do obiektów wojskowych, jak i energetycznych. Świadczy to o wysokim znaczeniu poprawnego funkcjonowania systemu energetycznego dla zapewnienia żywotności kraju. Dlatego Ukraińcy czerpią informacje o sytuacji w czasie wojny z oficjalnych stron internetowych i oficjalnych portali społecznościowych. Podstawowe dane płyną z Ministerstwa Sił Zbrojnych Ukrainy, Państwowej Służby Ds. Sytuacji Nadzwyczajnych, Spraw Wewnętrznych, ale także Ministerstwa Energetyki Ukrainy, którego działalność jest dziś niezwykle ważna dla ludności cywilnej Ukrainy. Tak więc w Ukrainie trwają dziś zarówno działania militarne, jak i wojna energetyczna, co właśnie jest nie mniej ważne dla zachowania życia ludności cywilnej Ukrainy i Europy jako całości.
Agresja Rosji na Ukrainę zbiegła się w czasie z przygotowaniem do odłączenia od rosyjskiego i białoruskiego systemu elektroenergetycznego i przyłączenia do europejskiej sieci ENTSO-E. Synchronizacja miała nastąpić w 2023 roku. W dniu wybuchu wojny system ukraiński działał w izolacji od rosyjskiego i białoruskiego. Taki test miał trwać 24 godziny. Ukraińcy nie zdecydowali się na ponowne przyłączenie, a już 27 lutego złożyli wniosek do ENSTO-E o pilną i awaryjną synchronizację z systemem europejskim. Synchronizując Ukrainę i Mołdawię z Europą kontynentalną, nasi europejscy partnerzy dołożyli wszelkich starań, aby elektroenergetyka była obszarem trwałej integracji.
*Forum Energii zaprosiło do współpracy ekspertkę z Ukrainy z uwagi na konieczność zrozumienia uwarunkowań ukraińskiej energetyki i złożoność problemów w sektorze wynikających z agresji Rosji na Ukrainę.
Źródło: Forum Energii
