Ceny energii elektrycznej, osiągają bardzo wysokie poziomy przekraczając nawet 2-3 krotnie koszty produkcji ze źródeł konwencjonalnych, które decydują o cenach energii elektrycznej (price makers). Tak wysokie i nieznajdujące uzasadnienia w kosztach produkcji ceny są niszczące dla gospodarki i społeczeństwa – pisze prof. Władysław Mielczarski z Politechniki Łódzkiej.
Przyczyny wysokich cen energii elektrycznej
Przyczyn wysokich ceny energii elektrycznej w Polsce jest kilka, a wynikają one przede wszystkim z trzech głównych powodów:
- Całkowita monopolizacja handlu energią elektryczną poprze tzw. stuprocentowe obligo giełdowe;
- Stosowanie cen krańcowych, co przy całkowitej monopolizacji handlu pozwala na łatwe manipulacje cenowe;
- Konieczność składania depozytów przez uczestników giełdy, co przy rosnących stopach oprocentowana w sposób istotny podnosi koszty przymusowych transakcji, wpływając znacznie dla całkowity koszt zakupu energii elektrycznej.
Rynek energii elektrycznej w Polsce
Polski rynek energii elektrycznej był tworzony w 2000r. jako rynek bilateralny, gdzie dominująca część energii będzie sprzedawana poprzez kontrakty bilateralne, w których ceny ustalały się wyniku negocjacji sprzedawcy i kupującego. Uzupełnieniem rynku bilateralnego był handel giełdowy, głównie na rynku spot oraz rynek bilansujący. W taki sposób rynek energii elektrycznej działał przez prawie 10 lat. Poprzez kontrakty bilateralne sprzedawano prawie 90 procent energii. Obrót giełdowy ograniczał się do kilku procent, podobnie jak obrót na rynku bilansującym.
Po 2008 roku i zastąpieniu Kontraktów Długoterminowych (KDT) poprzez systemem opłat kompensacyjnych, które to opłaty były ustalana w oparciu o cenę bazową, część energii z KDT została skierowana na giełdę energii tworząc tzw. obligo giełdowe, którego wielkość jednak z czasem malała w proporcji do wygasania KDT.
Stojąc w obliczu dynamicznych zmian wywoływanych transformacją energetyczną, których ówcześni kierujący energetyką niezbyt rozumieli i w obawie o wzrost cen, od 2019 wprowadzono monopol giełdowy na handel energią elektryczną, zwany stuprocentowym obligiem giełdowym.
Zamiast stabilizacji rynku energii elektryczną stworzono możliwość łatwego zawyżania cen poprzez połączenie dwóch elementów: (a) systemu cen krańcowych i (b) monopolu handlu giełdowego, co oznacza przymus zakupu przez odbiorców na giełdzie energii. Dodatkowym elementem zawyżającym ceny energii elektrycznej jest konieczność składania depozytów, co samo w sobie jest słuszne, jednak w obliczu przymusu i silnego wzrostu kosztu kredytów ma bardzo negatywny skutek dla kupujących. W rezultacie połączenia tych trzech mechanizmów, odbiorcy muszą kupować energię elektryczną po cenach 2-3 krotnie wyższych od ceny uzasadnionej kosztami produkcji.
Mechanizm tworzenia wysokich cen
Na giełdach energii stosowany jest mechanizm ceny krańcowej. Jest to prosty mechanizm stosowany na wielu rynkach od lat. Jednak ceny krańcowe, ze względu na ich skłonność do zawyżania cen energii stosuję się tylko w pewnych segmentach rynków jak np. na rynkach spot. Zdecydowana większość obrotu jest prowadzona w formie kontraktów bilateralnych. Giełdy również prowadzą rynki (parkiety) kontraktów stosując cenę krańcowa, ale udział w tych rynkach nie jest przymusowy.
Pokazany na Rys. 1. mechanizm ustalanie ceny, w systemie cen krańcowych, polega na tym, że oferty sprzedających ustawia się w kolejności cenowej, a przecięcie się linii popytu (w elektroenergetyce mało elastycznego) ze stosem cenowym wyznacza cenę energii elektrycznej.
Jeżeli system cen krańcowych jest stosowny w obecności monopolu handlu, tak jak w przypadku stuprocentowego obliga giełdowego, to nawet jedna niewielka wolumenowo oferta cenowa może wyznaczyć wysoką cenę dla wszystkich nabywców, którzy są zmuszeni kupować energię w warunkach monopolu handlu.
Gdyby nie było przymusu handlu (stuprocentowego obliga giełdowego), to wówczas część nabywców kupowałaby energię w kontraktach bilateralnych i wielkość popytu podlegającego cenie krańcowej znacznie zmaleje, a zatem zmaleją też ceny energii elektrycznej, w warunkach popytu konkurencyjnego, kiedy kupujący mają swobodę w wyborze sposobu handlu energią elektryczną.
Rys. 1. Zawyżanie cen energii elektrycznej poprzez stosowanie stuprocentowego przymusu (obliga giełdowego) handlu energią z użyciem mechanizmu cen krańcowych.
Możliwości manipulacji cenowych
System cen krańcowych w warunkach monopolistycznych zachęca do prób zawyżania cen, ponieważ obniża koszty ewentualnych prób manipulacji cenowych. Nie zaakceptowanie przez rynek niewielkiej wolumenowo oferty, która w zamyśle sprzedającego miała zawyżyć ceny energii, nie stanowi dużego ryzyka, co może zachęcać do prób manipulacji cenowych.
Warsaw Enterprise Institute (WEI) twierdzi, że za wzrost cen energii na giełdzie „odpowiedzialne są polskie przedsiębiorstwa energetyczne [producenci], a dokładniej ich potencjalne manipulacje na wspomnianym rynku”.
Również eksperci WEI zwracają uwagę na monopolizację rynku giełdowego pisząc „jak do tego doszło, że przedsiębiorstwa uzyskały możliwość manipulowania cenami kontraktów na energię elektryczną? Otóż umożliwiła im to monopolizacja rynku”.
Analiza skutków monopolizacji handlu jest również przedstawiona przez prof. W. Mielczarskiego pokazującego negatywne skutki monopolizacji rynku energii elektrycznej: „ Przymus obliga giełdowego działa jako swoisty katalizator dla wielu negatywnych procesów. Po latach przymusu obliga giełdowego czas na jego likwidację i wprowadzenie wolnego rynku handlu energią elektryczną”.
Dalsze działania
Konieczne jest jak najszybsze zniesienie przymusu handlu i uwolnienia rynku energii elektrycznej. Spowoduje to ograniczenia możliwości manipulacji cenami poprzez stosowania mechanizmu cen krańcowych przy dużych wolumenach kontraktów terminowych.
Również uwolnienie rynku i wprowadzenie wolnego handlu bilateralnego zmniejszy koszty wynikające z konieczności składania depozytów. Informowanie o cenach w kontraktach terminowych, może być dokonywane poprzez Agencję Rynku Energii lub Urząd Regulacji Energetyki.
W dyskusjach ekspertów ocenia się, że zniesienie monopolu handlu energię elektryczną obniży ceny tej energii o co najmniej 25-30 procent.
