NIK ostrzega przed zanieczyszczeniami na Bugu

Działania skontrolowanych organów i instytucji, odpowiedzialnych za ochronę wód zlewni Bugu, były nieskuteczne, rozproszone i nieskoordynowane. Współpraca Ministra Środowiska międzynarodowa w tym zakresie (w szczególności z Ukrainą) pozostawała nieefektywna, rutynowa i bierna.

Wojewoda Lubelski nadal nie inicjował żadnych działań międzynarodowych na rzecz poprawy stanu czystości Bugu.

NIK pozytywnie oceniła udzielenie Białorusi przez NFOŚiGW pomocy finansowej na modernizację oczyszczalni ścieków w Brześciu.

Międzynarodowa zlewnia Bugu o powierzchni 39,4 tys. km² należy do zlewiska Morza Bałtyckiego i stanowi 20,3% dorzecza Wisły, z czego: 49,2% powierzchni zlewni znajduje się w Polsce, 23,4% na obszarze Białorusi, a 27,4% na Ukrainie. Całkowita długość Bugu wynosi 772 km, jej źródła i górny odcinek o długości 185 km znajdują się na Ukrainie. Ok. 14% powierzchni zlewni Bugu objęte jest ochroną prawa międzynarodowego, krajowego lub regionalnego. Zlewnia ma wiele różnorodnych walorów przyrodniczych. Najważniejsze z nich to: polsko-ukraiński Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie oraz 18 obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, utworzonej na terenie polskiej zlewni Bugu.

Zgodnie z art. 3 ust. 5 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW), Polska jako Państwo Członkowskie Wspólnoty, ze względu na to, że obszar zlewni Bugu znajdującego się na obszarze dorzecza Wisły wykracza poza jej terytorium, powinna podejmować starania dla ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi, zmierzające do osiągnięcia celów niniejszej dyrektywy w obszarze tego dorzecza.

Celem kontroli przeprowadzonej w II kw. 2015 r. była ocena spełnienia przez Polskę wymogów RDW, czyli osiągnięcia do końca 2015 r. dobrego stanu wód zlewni rzeki Bug. NIK sprawdziła również realizację wniosków pokontrolnych z kontroli ochrony wód zlewni Bugu, sformułowanych w 2006 r. Równolegle z przeprowadzoną w 2015 r.  przez NIK kontrolą, najwyższe organy kontroli Białorusi i Ukrainy, na mocy trójstronnego porozumienia, skontrolowały stan czystości wód zlewni Bugu na swoich terytoriach. Opublikowanie wspólnego, polsko-białorusko-ukraińskiego komunikatu o wynikach tych kontroli przewidziane jest w I półroczu bieżącego roku.

Ze względu na międzynarodowy charakter zlewni Bugu, NIK objęła badaniem kontrolnym w szczególności współpracę międzynarodową, prowadzoną przez Ministra Środowiska oraz inne organy i instytucje krajowe (Wojewodę Lubelskiego, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Warszawie, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie), z odpowiednimi organami i podmiotami po stronie białoruskiej i ukraińskiej, a dotyczącą wód granicznych Bugu i jej dopływów.

W latach 2007-2014 nie nastąpiła znacząca poprawa czystości wód zlewni Bugu. Poprawiły się niektóre wskaźniki zanieczyszczeń na dopływach Bugu – nastąpiło to m.in. w wyniku realizacji inwestycji po stronie polskiej i białoruskiej, tj. poprzez budowę nowych oczyszczalni ścieków i sieci kanalizacyjnych oraz modernizację istniejących. Stan wód samej rzeki Bug w świetle badań monitoringowych został natomiast oceniony przez Inspekcję Ochrony Środowiska jako zły, a osiągnięcie celów środowiskowych, tj. co najmniej dobrego stanu ekologicznego wód, uznano w „Planie gospodarowania wodami dorzecza Wisły” za zagrożone i przesunięte w czasie, z 2015 r. na 2021 r., a niektórych nawet na 2027 r. Jako przyczynę nieosiągnięcia dobrego stanu wód i konieczne przesunięcie terminów określonych w RDW wskazano głównie zanieczyszczenia wód Bugu poza granicami Polski, tj. na terenie Ukrainy, gdzie odprowadzano do tej rzeki nieoczyszczone bądź niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne i przemysłowe, stanowiące ok. 93% ich objętości, zrzucane na wspólnym polsko-ukraińskim odcinku Bugu, na co NIK zwracała uwagę już po kontroli przeprowadzonej w 2006 r.

Działania skontrolowanych organów i instytucji, odpowiedzialnych za realizację zadań związanych z gospodarowaniem i ochroną zasobów wodnych oraz współpracę na wodach granicznych, podejmowane w celu ochrony wód zlewni rzeki Bug przed zanieczyszczeniami, były nieskuteczne, rozproszone i nieskoordynowane. Kontrolowane podmioty nie wykorzystały uwag sformułowanych w trakcie przeprowadzonej przez NIK w 2006 r. kontroli, a część wniosków pokontrolnych nie została w pełni zrealizowana. Prowadzona przez Ministra Środowiska współpraca międzynarodowa w zakresie poprawy stanu wód zlewni Bugu była nieefektywna, na co NIK zwracała uwagę już w 2006 r. W szczególności dotyczyło to współpracy z Ukrainą, którą cechowała rutynowość postępowania strony polskiej oraz brak reakcji Ministra na informacje o niewywiązywaniu się strony ukraińskiej z realizacji przyjętych zobowiązań podejmowania działań w celu zmniejszenia zanieczyszczeń wód Bugu na terenie Ukrainy. Minister Środowiska przedkładał Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej nierzetelne informacje o stanie współpracy międzynarodowej na wodach granicznych Bugu.

Uzasadnieniem negatywnej oceny działań Ministra Środowiska w zakresie ochrony wód zlewni Bugu przed zanieczyszczeniami są: niepodjęcie, pomimo takiego obowiązku, działań w celu ustanowienia Pełnomocnika Rządu Rzeczypospolitej Polskiej do Spraw Współpracy na Wodach Granicznych z Ukrainą; niedopełnienie obowiązku przekazania stronie białoruskiej i ukraińskiej oraz Komisji Europejskiej, przygotowanego w 2009 r., projektu umowy w sprawie utworzenia Międzynarodowej Komisji Ochrony i Użytkowania Zasobów Wodnych Zlewni Bugu, tj. niezrealizowanie głównej rekomendacji zawartej w zrealizowanym w latach 1998-2003 projekcie „Pilotowym monitoringu i oceny jakości wód w zlewni rzeki Bug”; niedopełnienie obowiązku wyznaczenia w 2010 r. współprzewodniczącego Polsko-Białoruskiej Komisji ds. współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, co było powodem nierozpoczęcia współpracy międzynarodowej pomiędzy Polską a Białorusią w tym zakresie, w sytuacji gdy od 2000 r. pomiędzy rządami tych dwóch państw prowadzone były bezefektywne negocjacje treści projektu umowy o współpracy na wodach granicznych.

Wojewoda Lubelski, jako przedstawiciel Rady Ministrów w województwie, w którym odcinek rzeki Bug o długości 369 km stanowi naturalną granicę pomiędzy Polską a Białorusią i Ukrainą, nie inicjował żadnych działań międzynarodowych, ukierunkowanych na poprawę stanu czystości rzeki Bug, na co NIK zwracała uwagę już w 2006 r. Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej nie wykonał dwóch z pięciu wniosków pokontrolnych NIK z 2006 r. Natomiast Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie wykonywał monitoring wód zlewni Bugu zgodnie z obowiązującymi przepisami i wymogami RDW. NIK pozytywnie oceniła udzielenie przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej stronie białoruskiej pomocy finansowej na modernizację oczyszczalni ścieków w Brześciu, w wysokości ogółem 5.522,6 tys. zł, mającej na celu zmniejszenie zagrożenia ekologicznego dla wód zlewni Bugu.

Sformułowane przez NIK ważniejsze wnioski pokontrolne i systemowe.

Do Ministra Środowiska o podjęcie działań zmierzających do:

• zrealizowania wniosków oraz uwag po kontroli NIK w 2006 r. i dotyczących: przekazania stronie ukraińskiej, białoruskiej oraz Komisji Europejskiej przygotowanego projektu umowy w sprawie Międzynarodowej Komisji Ochrony i Użytkowania Zasobów Wodnych Zlewni Bugu w celu doprowadzenia do jej podpisania oraz powołania ww. Komisji; efektywnej realizacji współpracy międzynarodowej na wodach granicznych Bugu, określonej w umowie o współpracy na wodach granicznych oraz w RDW i mającej na celu ograniczenie jej zanieczyszczeń poza granicami Polski;
• umożliwienia Wojewodzie Lubelskiemu aktywnego udziału w pracach Polsko-Ukraińskiej Komisji do Spraw Ochrony Wód Granicznych i podejmowaniu przez tę Komisję działań w zakresie ochrony Bugu przed zanieczyszczeniami;
• powołania przez Radę Ministrów RP Pełnomocnika Rządu do Spraw Współpracy na Wodach Granicznych, w związku z realizacją umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych;
• wyznaczenia współprzewodniczącego Polsko-Białoruskiej Komisji ds. współpracy w dziedzinie ochrony środowiska i powiadomienia drogą dyplomatyczną o tym fakcie strony białoruskiej;
• przedkładania Sejmowi RP rzetelnych informacji o stanie współpracy międzynarodowej na rzece Bug;
• zapewnienia ciągłości realizacji zadań związanych z ochroną wód zlewni rzeki Bug przed zanieczyszczeniami przez komórki organizacyjne Ministerstwa oraz właściwego nadzoru nad ich pracą.

Do Wojewody Lubelskiego podjęcie działań zmierzających do:

• aktywnego włączenia się do współpracy międzynarodowej na wodach granicznych Bugu oraz informowania Rady Ministrów o najistotniejszych problemach związanych z realizacją tej współpracy;
• ustalenia zasad współpracy i koordynacji działań na szczeblu regionalnym w zakresie ochrony wód zlewni rzeki Bug, w szczególności z właściwymi organami z obwodów granicznych na Ukrainie i Białorusi, tj. zrealizowania wniosku pokontrolnego NIK z 2006 r.;
• zapewniania wsparcia organizacyjnego i merytorycznego dla skutecznego działania WIOŚ w Lublinie w zakresie prowadzonej współpracy z Ukrainą, w ramach umowy o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych.

Do Lubelskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie o podjęcie działa zmierzających do inicjowania i kontynuowania działań mających na celu wyeliminowanie przez stronę ukraińską zrzutów nieczyszczonych ścieków z terenu ukraińskiej zlewni Bugu.

Do Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie o (m.in.) podjęcie działań zmierzających do realizacji wniosków pokontrolnych NIK z kontroli przeprowadzonej w 2006 r., tj. określenia kryteriów typowania podmiotów do kontroli oraz dostosowania zakresów czynności pracowników podległego Inspektoratu w Lublinie do zadań faktycznie przez nich realizowanych, z uwzględnieniem prowadzonej współpracy międzynarodowej na Bugu.

NIK uważa, że jakość wód rzeki Bug, a tym samym też i wód Morza Bałtyckiego, decyduje się obecnie poza granicami Unii Europejskiej. Istnieje realne zagrożenie niedotrzymania przez Polskę wymaganych przez RDW ostatecznych terminów osiągnięcia dobrego stanu wód rzeki Bug, a w konsekwencji nałożenia przez Unię Europejską na nasz kraj wysokich kar pieniężnych. Izba widzi zatem konieczność zwiększenia aktywności międzynarodowej Polski w celu rozwiązania problemu jakości wód zlewni Bugu przez umiędzynarodowienie tej kwestii. W tej intencji Prezes NIK w lutym 2016 r. zwrócił się do Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej o rozważenie podjęcia następujących działań na arenie międzynarodowej ze strony polskiej:

1. Powołanie – pod auspicjami Komisji Europejskiej – grupy eksperckiej, której zadaniem byłaby ocena efektywności dotychczasowych przedsięwzięć na rzecz poprawy jakości wód obwodu lwowskiego oraz identyfikacja realnych potrzeb strony ukraińskiej.
2. Zainicjowanie specjalnego projektu Unii Europejskiej, realizowanego według modelu sprawdzonego przy usuwania skutków awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu. W tym przypadku, zapewniając montaż finansowy projektu, Unia zapewnia też jego realizację przez specjalnie w tym celu wyłonione konsorcjum. Celem projektu powinna być gruntowna modernizacja systemu oczyszczania ścieków miasta Lwów i okręgu lwowskiego odprowadzanych do rzeki Bug.