Przejście na gospodarkę neutralną pod względem emisji dwutlenku węgla zmieni sposób funkcjonowania współczesnych społeczeństw. Aby to osiągnąć, należy znacząco przekształcić podstawy obecnych modeli społeczno-gospodarczych, czyli sposób, w jaki wytwarzamy i zużywamy energię, w jaki przemysł produkuje towary i jak działają sieci przesyłowe – uważają eksperci Central Europe Energy Partners.
Transformacja znacząco wpłynie na nasze codzienne życie. Nie powinna jednak prowadzić do gwałtownego wzrostu cen energii dla konsumentów i utraty konkurencyjności europejskiego przemysłu. Gdyby tak się stało, związane z tym koszty ponoszone przez użytkowników końcowych mogłyby zniechęcić do takich zmian.
Ambitne ramy czasowe, czyli przejście do gospodarki bezemisyjnej do 2050 r., muszą iść w parze z solidnymi ramami prawnymi ułatwiającymi transformację. W tym kontekście uwagę naszą zwraca deklaracja przewodniczącej Komisji Europejskiej Ursuli von der Leyen w sprawie Nowego Zielonego Ładu dla Europy, którą można traktować jako punkt odniesienia w tym procesie. Uważamy, że kluczowym elementem tej inicjatywy powinien być Fundusz Sprawiedliwej Transformacji Energetycznej (JET Fund) jako narzędzie wspierania i łagodzenia zmian, dostępne dla regionów i krajów, dla których transformacja ta jest znacznie trudniejsza i bardziej kosztowna.
Skala wyzwań związanych z transformacją energetyczną
W swojej długoterminowej strategii klimatycznej Komisja Europejska ocenia, że inwestycje w niskoemisyjne źródła energii i związaną z nimi infrastrukturę muszą wzrosnąć z 2% rocznego PKB UE do 2,8%, czyli do 520-575 mld EUR, aby osiągnąć neutralność klimatyczną do 2050 r. Oznacza to istotne dodatkowe inwestycje w stosunku do poziomu odniesienia, między 175 a 290 mld EUR rocznie . Oceny oddziaływania pakietu legislacyjnego „Czysta energia” wskazują, że spełnienie unijnych celów energetycznych do 2030 r. będzie wymagało dodatkowych inwestycji w wysokości 177 mld EUR rocznie w latach 2021-2030. Według analizy ITRE roczny koszt przekształceń w samej elektroenergetyce w latach 2021-2050 wyniesie od 95 do 145 mld EUR. Inne badanie, przeprowadzone przez Eurelectric , dowodzi, że inwestycje kapitałowe związane z transformacją energetyczną w latach 2020-2030 mogą łącznie kosztować UE od 677 do 885 mld EUR. Sama Polska musiałaby przeznaczyć na ten cel 147 mld EUR do 2045 r. Polski sektor energetyczny będzie musiał ponadto ponieść koszty zakupu uprawnień do emisji CO2 w wysokości około 85 mld EUR w okresie 2020-2045.
Chociaż wyliczenia te różnią się między sobą, wszystkie wskazują na ogromne kwoty. Mobilizacja kapitału ma zatem kluczowe znaczenie dla powodzenia transformacji energetycznej w UE. W tym kontekście publiczne źródła finansowania powinny wywierać efekt dźwigni finansowej na kapitał prywatny, stymulując niezbędne inwestycje.
Społeczne koszty transformacji energetycznej
Odchodzenie od węgla spowoduje utratę miejsc pracy, bezpośrednio i pośrednio związanych z sektorem węglowym. Węgiel wydobywany jest w 41 regionach 12 krajów UE. Łącznie sektor zatrudnia bezpośrednio 237 000 osób, zapewniając dodatkowo 215 000 miejsc pracy pośrednio z nim związanych. Obecnie w 21 państwach członkowskich działa 207 elektrowni węglowych o łącznej mocy nieco powyżej 150 GW. Wiele z tych obiektów i miejsc pracy zlokalizowanych jest w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej (Polska, Czechy, Rumunia, Bułgaria i Słowacja), w regionach o znacznie niższym PKB na mieszkańca w porównaniu ze średnią UE. Likwidacja elektrowni węglowych i zamknięcie kopalń doprowadziłoby do utraty nawet 77 000 miejsc pracy do 2025 r. i 160 000 do 2030 r. Na samym Śląsku w Polsce liczba miejsc pracy związanych z węglem, sięgająca obecnie 80 000, może do 2030 r. zmniejszyć się o połowę, czyli o 40 000 .
Rozmiar funduszu i źródła finansowania
Skala transformacji uzasadnia potrzebę przeznaczenia na Fundusz Sprawiedliwej Transformacji Energetycznej znacznie większych środków finansowych niż 4,8 mld EUR zaproponowane przez Parlament Europejski. Opowiadamy się za początkowym budżetem w wysokości co najmniej 25 miliardów EUR. Ponadto nie powinien być on w dużej mierze zasilany środkami z innych funduszy UE, np. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus, ponieważ oznaczałoby to zmniejszenie środków dostępnych dla państw członkowskich o niższych dochodach i osłabienie polityki spójności. W ramach ukierunkowanego podejścia odpowiednio wytypowane państwa członkowskie powinny otrzymać krajowe pule ze środków funduszu. Ponadto fundusz powinien mieć jasno określone zasady zarządzania, zakres i cele. Państwa członkowskie powinny odgrywać wiodącą rolę w wyborze projektów do finansowania w oparciu o przejrzysty proces selekcji.
Ponieważ transformacja energetyczna jest wyzwaniem długoterminowym, a zaproponowane przez Komisję Europejską ramy czasowe sięgają roku 2050 r., fundusz JET powinien pozostać stałym elementem wieloletnich ram finansowych i stać się jednym z podstawowych funduszy polityki UE po okresie 2021-2027.
Cele funduszu
Przewidujemy, że instrument ten będzie odpowiedzią na ryzyko znacznego wzrostu cen energii elektrycznej dla użytkowników końcowych w regionach, w których jej wytwarzanie wymaga daleko idących zmian strukturalnych w koszyku energetycznym. W związku z tym fundusz powinien przede wszystkim wspierać inwestycje w nową infrastrukturę wytwarzania i przesyłu energii, mające na celu osiągnięcie niskoemisyjnego miksu energetycznego.
Ponieważ koszty transformacji energetycznej mogą mieć bezpośredni wpływ na poziom wzrostu gospodarczego, fundusz powinien również wspierać te inwestycje, które przyczyniają się do tworzenia miejsc pracy i wzrostu PKB, przede wszystkim w najbardziej dotkniętych regionach, w tym również inwestycje w innowacje oraz badania i rozwój.
Skutkiem transformacji niemal na pewno będzie bezrobocie strukturalne, ponieważ dotknie ona głównie te społeczności, w których węgiel stanowi ważne źródło bezpośrednich i pośrednich miejsc pracy. Programy łączące przekwalifikowanie pracowników z inwestycjami w efektywność energetyczną gospodarstw domowych lub rozproszone systemy energetyczne wydają się być właściwą opcją dla regionów górniczych.
Wiarygodność Nowego Zielonego Ładu będzie w dużej mierze zależeć od proponowanych rozwiązań dla tych problemów. Wsparcie dekarbonizacji gospodarki w słabiej rozwiniętych i najbardziej emisyjnych państwach członkowskich. Wszelkie działania i decyzje polityczne związane z transformacją energetyczną powinny uwzględniać różną sytuację wyjściową państw członkowskich UE, uzależnioną od udziału paliw kopalnych w ich strukturze wytwarzania energii elektrycznej. Przekłada się to automatycznie na wyższe koszty dekarbonizacji wysokoemisyjnych systemów energetycznych. Rolą funduszu JET byłoby zatem stymulowanie inwestycji w celu szybkiego zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w krajach o wysokim natężeniu emisji CO2.
Proponujemy, aby środki finansowe były dzielone między wybrane państwa członkowskie w oparciu o jasne kryteria, które obiektywnie uwzględnią skalę wyzwań dla poszczególnych krajów i regionów, tj.:
• Natężenie emisji CO2 (g CO2/kWh),
• PKB na mieszkańca (wg parytetu siły nabywczej),
• Liczbę miejsc pracy w sektorze węglowym i sektorach zależnych od węgla.
CEEP
