Raport jest częścią projektu: “Trzeci środkowoeuropejski dzień energii”, który został zorganizowany przez CEEP we współpracy z Komisją Europejską oraz był wspierany przez Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. Pełna wersja raportu jest dostępna pod tym linkiem (w jęz. angielskim).
Współpraca regionalna stała się jednym z filarów europejskiej polityki energetycznej. Jest ona realizowana we wszystkich 5 aspektach Unii Energetycznej: bezpieczeństwie dostaw energii, wewnętrznym rynku energii, efektywności energetycznej, polityce klimatycznej oraz badaniach i rozwoju. W ostatnich latach, państwa Europy Środkowej zaangażowały się w liczne inicjatywy transgraniczne, które znacząco poprawiły funkcjonowanie ich systemów energetycznych. Głównym celem tych działań było przyśpieszenie rozwoju sektora gazu oraz energii elektrycznej, zarówno pod względem budowy infrastruktury, jak i zwiększenia płynności rynków. Współpraca regionalna w Europie Środkowej nie ogranicza się jedynie do rozwoju “twardej” infrastruktury (głównie związanej z sektorem gazowym), a obecnie koncentruje sie coraz bardziej na integracji rynków, zagwarantowaniu niezawodnego funkcjonowania sektora energii elektrycznej oraz rozwoju innowacji.
Unia Europejska wspiera projekty energetyczne, które zakładają współpracę pomiędzy państwami członkowskimi. Współpraca regionalna jest postrzegana jako ważny element składowy Unii Energetycznej oraz jako skuteczny sposób przeciwdziałania kryzysom dostaw energii dzieki zwiększaniu płynności rynków oraz rozwoju ich wzajemnych powiązań. Instrumenty finansowe Unii Europejskiej, takie jak Europejski Program Energetyczny na Rzecz Naprawy Gospodarczej, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz instrument “Łącząc Europę” (CEF), który współfinansuje inwestycje obecne na listach Projektów Wspólnego Zainteresowania (PCI), odgrywają kluczową rolę w tym kontekście. Kraje Europy Środkowej odniosły duży sukces w korzystaniu ze wsparcia finansowego w ramach instrumentu “Łącząc Europę”: około 80 projektów uzyskało już wsparcie z CEF. Udowadnia to niezwykły potencjał Europy Środkowo-Wschodniej i potrzebę rozwoju infrastruktury.
Instytucje UE zapewniają działanie specjalnych grup, które pomagają koordynować politykę energetyczną państw członkowskich. Grupy wysokiego szczebla, takie jak BEMIP CESEC, skupiają przedstawicieli UE, operatorów systemów przesyłowych oraz organów regulacyjnych. Zapewniają platformę polityczną pomocną w realizacji kluczowych projektów oraz zapewniaja skoordynowany rozwój infrastruktury. BEMIP odegrał istotną rolę w procesie rozwoju infrastruktury w regionie Morza Bałtyckiego, ktory zaowocował zakończeniem izolacji energetycznej państw bałtyckich.
Podobną rolę pełnią wielostronne instytucje ,takie jak ENTSO, dla energii elektrycznej oraz gazu i ACER. W odniesieniu do pierwszego z nich, format ten ułatwia horyzontalną współpracę operatorów systemów przesyłowych poszczególnych państw. Jego praca ma kluczowe znaczenie dla zharmonizowanego rozwoju infrastruktury w UE. W ramach ACER opracowano inicjatywy regionalne poprzez współpracę między krajowymi organami regulacyjnymi, operatorami systemów przesyłowych, Komisją Europejską, rządami oraz przedsiębiorstwami energetycznymi. Otwieraja one drogę do integracji rynków oraz współpracy regulacyjnej w regionie.
Co ważne, kraje Europy Środkowej opracowały również oddolne mechanizmy współpracy. Najstarsza, najbardziej rozwinięta i najważniejsza platforma współpracy to Grupa Wyszehradzka. Energia to ważny temat spotkań w formule MSZ oraz ministrów energii Czech, Węgier, Polski oraz Słowacji. Realizacja korytarza energetycznego Północ-Południe jest jednym z głównych priorytetów grupy. Kamieniem milowym było utworzenie w ramach V4 w 2016 roku Stałego Forum Regulatorów Energetyki. Ponadto kraje V4 regularnie organizują międzynarodowe konferencje poświęcone bezpieczeństwu energetycznemu oraz kwestii bezpieczeństwa dostaw gazu. Innymi ważnymi oddolnymi projektami jest niedawno uruchomiona Inicjatywa Trójmorza oraz obecnie powstający jednolity rynek gazu państw bałtyckich.
Wyniki współpracy regionalnej są najlepiej widoczne na przykładzie sektora gazowego. Rozwój połączeń systemowych stał się paradygmatem współpracy regionalnej w ostatnich latach. W tym kontekście szczególnie ważny jest ambitny plan budowy korytarza gazowego Północ-Południe – zakładąjacy rozwój powiązanych ze sobą projektów infrastruktury gazowej łączących rynki Europy Środkowej i Wschodniej od Bałtyku po Adriatyk i Morze Czarne. Jego wdrożenie wymaga współpracy administracji publicznej, krajowych agencji regulacyjnych oraz prywatnych przedsiębiorstw. Korytarz Północ – Południe został również uznany za istotny na poziomie UE: jest jednym z priorytetowych korytarzy gazowych w ramach transeuropejskiej sieci energetycznej (TEN-E). Obecnie, przy wielu projektach zakończonych lub realizowanych, kraje Europy Środkowej stawiaja na fizyczną dywersyfikację dostaw, możliwą dzięki: terminalom LNG lub gazociągom otwierającym dostęp do alternatywnych źródeł zaopatrzenia: Baltic Pipe, BRUA, interkonektor Grecja-Bułgaria (IGB).
W sektorze energii elektrycznej współpraca regionalna równiez przynosi wymierne efekty. Jednym z najlepszych przykładów są regionalni koordynatorzy bezpieczeństwa (RSC). Świadczą oni usługi dla operatorów sieci przesyłowych, takie jak: zapewnianie skoordynowanych ocen bezpieczeństwa operacyjnego, krótko- i średnioterminowych prognoz wystarczalności zasobów w systemach, skoordynowane obliczanie zdolności przesyłowych oraz rozwój wspólnych modeli sieciowych. Większość krajów Europy Środkowej należy do RSC TSCNET, który powstał w 2008 roku. Obsługuje on Austrię, Republikę Czeską, Słowenię, Danię, Chorwację, Niemcy, Węgry, Holandię, Polskę, Szwajcarię, a także Słowację i Rumunię od 2018 roku. Kraje bałtyckie znajdują się w odrębnym programie bałtyckim RSC, który został utworzony w październiku 2016 roku. Innym przykładem jest Market Coupling (4M MC), który zintegrował rynek dnia następnego czterech krajów: Czech, Węgier, Rumunii i Słowacji. Model 4M MC został uznany za ogromny krok w kierunku jednolitego europejskiego rynku energii. Takiemu postępowi towarzyszy dynamiczny rozwój infrastruktury – wzmacnianie systemów krajowych oraz budowa nowych połączeń międzysystemowych. W ten process wpisuje sie synchronizacja państw bałtyckich, która powinna zakończyć się w 2025 roku.
Nową dziedziną współpracy są innowacje. Firmy i instytucje z Europy Środkowej coraz częściej uczestniczą w projektach angażujących partnerów z całej Unii w ramach program “Horyzont 2020”. Niektóre z projektów dotyczą właśnie regionu Europy Środkowej, takie jak ACON (Again Connected Networks) między Czechami, a Słowacją czy SINCRO.GRID, poprawiający niezawodność dostaw energii elektrycznej między Słowenią, a Chorwacją. Kraje środkowoeuropejskie stają się również czołowymi producentami komponentów samochodowych, będąc zatem aktywnie zainteresowane rozwojem e-mobilności. Kilka podmiotów z Europy Środkowej dołączyło do European Battery Alliance i zaangażowało się w różne nurty prac tej organizacji. Są to: Republika Czeska – HE3DA, MES; Polska – PKN Orlen, Lotos Lab, Rafako, KGHM, Grupa Azoty, Polski Fundusz Rozwoju; Litwa – agencja Invest in Lithuania.
Kraje Europy Środkowej są w pełni zaangażowane we współpracę regionalną, zarówno w ramach inicjatyw UE, jak i horyzontalnie w ramach V4 lub Trójmorza. Co najważniejsze, taka współpraca już teraz przynosi namacalne rezultaty, które możemy dostrzec w zakończonych już projektach infrastrukturalnych oraz integracji rynkowej. Z pewnością państwa Europy Środkowej są zwycięzcami we współpracy regionalnej, a dalsze zacieśnianie tego procesu leży w ich żywotnym interesie. Jest to środek zwiększania wydajności ich rynków krajowych oraz odporności na możliwe kryzysy dostaw. Ważną rolę w tym procesie odgrywają organy UE, które poprzez wdrażanie różnych programów oraz inicjatyw wspierają je w celu realizacji polityki energetycznej UE. Obejmują one synergie w takich obszarach jak: bezpieczeństwo dostaw, dywersyfikacja źródeł energii, konkurencyjność, ujednolicenie wewnętrznego rynku energii, zwiększenie efektywności energetycznej, badania i rozwój innowacyjnych technologii przesyłu energii oraz budowy nowej infrastruktury energetycznej, w tym połączeń między systemami krajowymi.
CEEP
