Instytut Reform: Społeczny Fundusz Klimatyczny do walki z ubóstwem energetycznym

16 lutego 2024, 13:00 Ciepłownictwo

– W Polsce narzędzia polityki klimatycznej UE są postrzegane głównie przez pryzmat dodatkowych kosztów i obowiązków, które nakładają na państwo, firmy i obywateli. Nadal zbyt mało uwagi poświęca się jednak efektywnemu wykorzystaniu unijnych rozwiązań zapewniających finansowanie inwestycji trwale ograniczających koszty paliw i energii. Przykładem takiego narzędzia jest Społeczny Fundusz Klimatyczny, który ma na celu wsparcie grup najbardziej narażonych na obciążenia związane z wprowadzeniem systemu ETS2 oraz nowych standardów dla budynków i pojazdów – piszą w Aneta Stefańczyk, Aleksander Śniegocki, Zofia Wetmańska, eksperci Instytutu Reform w raporcie „Społeczny Fundusz Klimatyczny – miliardy na walkę z ubóstwem energetycznym i transportowym”.

• Wprowadzenie nowego systemu EU ETS2 będzie to jeden z kluczowych elementów przyspieszenia transformacji do gospodarki neutralnej klimatycznie, zapewniający zarówno bodziec cenowy do odchodzenia od paliw kopalnych, jak i generujący środki finansowe na wsparcie niezbędnych inwestycji oraz działania osłonowe.
• W przypadku Polski szczególnym wyzwaniem będzie duży wpływ nowego systemu na ceny węgla kamiennego stosowanego do ogrzewania budynków.
• Wykorzystanie Społecznego Funduszu Klimatycznego będzie opierało się na logice zbliżonej do Funduszu Odbudowy: państwa członkowskie będą musiały przygotować kompleksowe Społeczne Plany Klimatyczne uwzględniające przekrój działań na rzecz walki z ubóstwem energetycznym oraz transportowym, wraz z alokacją środków pomiędzy działania osłonowe oraz inwestycje w trwałe rozwiązanie problemu.

Nowy system ETS2

Analitycy zwracają uwagę, że wprowadzenie nowego systemu ETS2 było jednym z kluczowych elementów pakietu „Fit for 55” zaproponowanego przez Komisję Europejską. W ramach negocjacji nad ostatecznym kształtem reformy doprecyzowano, że obok indywidualnego ogrzewania w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych oraz transportu drogowego, ETS2 obejmie też małe instalacje w sektorze energetycznym oraz przemysłowym, które dotąd pozostawały poza EU ETS2. Nowy system ma zostać wprowadzony w życie w 2027 roku.

W Polsce emisje, które zostaną objęte ETS2, stanowią ok. 34 procent emisji z całej gospodarki, z czego za połowę odpowiada transport drogowy. Ustanowienie nowego systemu opłat za emisję CO2 będzie zatem wspomagało redukcję emisji z polskiej gospodarki w mniejszym stopniu niż w pozostałych krajach EU, gdzie ETS2 obejmie ok. 44 procent obecnie raportowanych emisji gazów cieplarnianych.

Raport wskazuje, że w momencie wejścia systemu ETS2 w życie przedsiębiorstwa sprzedające paliwa (np. Orlen, sprzedawcy węgla) zostaną obciążone dodatkowymi kosztami, wynikającymi z konieczności zakupu pozwoleń na emisję CO2 ze spalenia sprzedanych paliw. Zwiększy to koszty prowadzenia działalności dla tych firm, przez co będą one musiały podnieść ceny oferowane konsumentom. W ten sposób stworzony zostanie bodziec cenowy dla konsumentów do ograniczenia zużycia paliw kopalnych bez włączania ich bezpośrednio do handlu emisjami. Warto jednak zauważyć, że to przeniesienie obciążenia finansowego na wszystkich obywateli oznacza, że najbardziej wrażliwi odbiorcy, którzy najczęściej korzystają z emisyjnych źródeł, będą nieproporcjonalnie silnie obciążeni tymi zmianami.

Wdrożenie ETS2 implikuje zatem powstanie wielu szans na przyspieszenie dekarbonizacji polskiej gospodarki, ale też wyzwań społeczno-ekonomicznych. Te drugie wynikają między innymi z faktu, że ETS2, w sposób pośredni, nieproporcjonalnie obciąża wzrostem kosztów wrażliwe grupy społeczne – w Polsce w szczególności osoby, które narażone są na ubóstwo energetyczne. W celu zminimalizowania negatywnych konsekwencji, pakiet reform wdrażający ETS2 obejmuje też utworzenie nowego Społecznego Funduszu Klimatycznego.

Społeczny Fundusz Klimatyczny

Raport Instytutu Reform podkreśla, że powołanie Społecznego Funduszu Klimatycznego (SFK) to integralna część pakietu zmian wprowadzających system ETS2. Celem Funduszu jest złagodzenie wpływu ETS2 na najbardziej narażone podmioty za pomocą redystrybucji środków pozyskanych w wyniku sprzedaży uprawnień do emisji. Jest bezpośrednią, finansową odpowiedzią na gospodarcze i społeczne zmiany, jakie mogą zostać wywołane poszerzeniem opłat za emisje CO2 na nowe sektory, w szczególności transport drogowy oraz ogrzewnictwo.

Fundusz ma działać w latach 2026-2032. Konstrukcja finansowa SFK pozwala na jego uruchomienie rok przed pierwszymi aukcjami w ramach ETS2, zaplanowanymi na 2027 rok. Wdrażanie Funduszu będzie odbywało się za pośrednictwem wieloletnich ram finansowych (budżetu) UE, przy założeniu, że wypłaty w ramach Funduszu zostaną w pełni pokryte z przychodów ze sprzedaży uprawnień do emisji.

Całkowita suma środków dostępnych w ramach Funduszu w latach 2026-2032 będzie wynosiła w scenariuszu bazowym 65 mld euro.

Kto będzie mógł skorzystać z Funduszu?

Potencjalni beneficjenci działań finansowanych ze Społecznego Funduszu Klimatycznego to:

• gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji – czyli takie, które doświadczają ubóstwa energetycznego lub takie, które w znacznym stopniu odczują wpływ włączenia ogrzewnictwa do systemu ETS2 oraz nie mają środków na renowację zajmowanego przez siebie budynku ;
• użytkownicy transportu, którzy znajdują się w trudnej sytuacji – oznacza osoby i gospodarstwa domowe doświadczające ubóstwa transportowego, jak również takie, które w znacznym stopniu odczują wpływ włączenia sektora transportu drogowego do systemu ETS2 oraz nie mają środków na zakup zero- i niskoemisyjnych pojazdów lub na przejście na alternatywne zrównoważone rodzaje transportu,w tym transport publiczny
• mikroprzedsiębiorstwa znajdujące się w trudnej sytuacji – czyli te, które w znacznym stopniu odczują uruchomienie ETS2 i nie mają środków albo na renowację zajmowanego przez siebie budynku, albo na zakup zero- i niskoemisyjnych pojazdów, czy też na przejście na alternatywne zrównoważone rodzaje transportu, w tym transport publiczny.

Rozporządzenie powołujące SFK przedstawia również ramowe definicje ubóstwa energetycznego oraz transportowego:

• Ubóstwo energetyczne – oznacza brak dostępu gospodarstwa domowego do niezbędnych usług energetycznych, które podtrzymują przyzwoity standard życia i zdrowia, włączając odpowiednie ciepło, chłodzenie, oświetlenie i energię dla sprzętów ;
• Ubóstwo transportowe – oznacza niemożliwość lub trudność osób i gospodarstw domowych, aby ponieść koszty prywatnego lub publicznego transportu, lub brak czy też ograniczony dostęp do transportu potrzebnego, aby móc skorzystać z niezbędnych usług lub działań społeczno-gospodarczych, włączając w to kontekst narodowy i przestrzenny.

Czemu służy Społeczny Plan Klimatyczny?

Społeczny Fundusz Klimatyczny będzie zarządzany przez Komisję Europejską. Żeby z niego skorzystać, państwa członkowskie będą musiały przygotować Społeczne Plany Klimatyczne i przedłożyć je Komisji Europejskiej do połowy 2025 roku.

Społeczny Plan Klimatyczny powinien przede wszystkim służyć realizacji dwóch celów:

1. Zapewnienie narażonym podmiotom środków na inwestycje trwale podnoszące odporność na wzrost kosztów korzystania z paliw kopalnych, poprzez:

• podniesienie efektywności energetycznej ;
• dekarbonizację systemów ogrzewania i chłodzenia ;
• rozwój pojazdów bezemisyjnych i niskoemisyjnych, podniesienie poziomu mobilności.

2. Łagodzenie efektów wzrostu cen paliw kopalnych dla narażonych podmiotów, a tym samym przeciwdziałanie ubóstwu transportowemu i energetycznemu w okresie przejściowym, do czasu, gdy ukończone zostaną inwestycje z punktu 1.

Co oznaczają zmiany?

Raport Instytutu Reform wyjaśnia, że wprowadzenie nowego systemu ETS2 obejmującego ogrzewnictwo, transport drogowy oraz małe instalacje energetyczne i przemysłowe pozostające poza EU ETS zostało oficjalnie przesądzone w 2023 roku. Będzie to jeden z kluczowych elementów przyspieszenia transformacji do gospodarki neutralnej klimatycznie, zapewniający zarówno bodziec cenowy do odchodzenia od paliw kopalnych, jak i generujący środki finansowe na wsparcie niezbędnych inwestycji oraz działania osłonowe.

Eksperci wyjaśniają, że w przypadku Polski szczególnym wyzwaniem będzie duży wpływ nowego systemu na ceny węgla kamiennego stosowanego do ogrzewania budynków. Początkowa skala wzrostów cen węgla po wprowadzeniu ETS2 w 2027 roku będzie przy tym istotnie mniejsza niż w kryzysowym 2022 roku, a oddziaływanie systemu na społeczeństwo może zostać złagodzone przez dobrze zaprojektowane osłony i wsparcie inwestycji służące odchodzeniu od ogrzewania tym paliwem.

Wykorzystanie SFK będzie opierało się na logice zbliżonej do Funduszu Odbudowy: państwa członkowskie będą musiały przygotować kompleksowe Społeczne Plany Klimatyczne uwzględniające przekrój działań na rzecz walki z ubóstwem energetycznym oraz transportowym, wraz z alokacją środków pomiędzy działania osłonowe oraz inwestycje w trwałe rozwiązanie problemu. Podobnie jak w przypadku KPO, Komisja Europejska będzie oceniała przygotowanie oraz realizację Społecznych Planów Klimatycznych, od czego będą uzależnione kolejne wypłaty środków z Funduszu.

Analitycy Instytutu Reform wskazują, że skala funduszy objętych SPK (ponad 15 mld euro w latach 2026-2032) przekracza środki grantowe z KPO przeznaczone na zieloną transformację. Wraz z dochodami bezpośrednio uzyskiwanymi ze sprzedaży uprawnień w ETS2, Polska pozyska z nowego systemu łącznie ok. 35-40 mld euro do 2032 roku. Efektywne wykorzystanie tych środków jest warunkiem koniecznym sprawnego i sprawiedliwego odchodzenia od paliw kopalnych w ogrzewnictwie i transporcie drogowym.

Już w pierwszym kwartale 2024 roku rząd powinien zaprezentować harmonogram opracowania SPK, który uwzględni prace analityczne oraz dialog z interesariuszami.

Źródło: Instytut Reform

Pawlik: ETS2 przyniesie już za kilka lat koszty tym, którzy nie wymienią pieców na OZE